Αντώνης Αργυρός: Η συνταγματική αναθεώρηση, το προοίμιον του Συντάγματος και «επικρατούσα θρησκεία»

NEWSROOM 25.09.2019 | 06:30

DIKASTIKO.GR / ΑΡΘΡΑ / Αντώνης Αργυρός: Η συνταγματική αναθεώρηση, το προοίμιον του Συντάγματος και «επικρατούσα θρησκεία»

1.1.-Στο πλαίσιο της συζήτησης για την αναθεώρηση του Συντάγματος, είναι και η αναθεώρηση[1] του άρθρου 3Συντάγματος[2] σύμφωνα με το οποίο «Επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού» και η κατάργηση του προοιμίου «Εις το Ὄνομα τῆς Ἁγίας καὶ Ὁμοουσίου καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος».

Γράφει ο δικηγόρος Αντώνης Αργυρός*

1.2.-Στο δε άρθρο 13 Συντάγματος ορίζεται ότι: «1. H ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. H απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. 2. Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. H άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. O προσηλυτισμός απαγορεύεται. 3. … 4. Κανένας δεν μπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Κράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους. 5. …”. Σύμφωνα δε με το άρθρο 14 παρ. 3Συντάγματος, επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση η κατάσχεση εφημερίδων ή άλλων εντύπων, μεταξύ άλλων για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας. Εξ άλλου, στο άρθρο 16 παρ.1 του Συντάγματος ορίζεται ότι: «1. … 2. H παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες. 3. Τα έτη υποχρεωτικής φοίτησης δεν μπορεί να είναι λιγότερα από εννέα. 4 5. …», στο δε άρθρο 21 Συντάγματος ορίζεται ότι: «Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους …. και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους…». Σύμφωνα δε με το άρθρο 110 (παρ. 1)Συντάγματος δεν υπόκεινται, μεταξύ άλλων, σε αναθεώρηση και οι διατάξεις των άρθρων 5 παρ. 1 και 13 παρ. 1 Συντάγματος.

1.3.-Στο άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως “για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών” (ΕΣΔΑ)[3], που κυρώθηκε το πρώτον με τον νόμο 2329/1953 (Α` 68) και εκ νέου με το ν.δ. 53/1974 (Α` 256) εγγυάται, στην παρ. 1, την ελευθερία της θρησκείας ενώ στην παρ. 2 του ιδίου άρθρου προβλέπονται οι περιορισμοί του δικαιώματος αυτού. Ειδικότερα το άρθρο 9 ορίζει ότι: «Πάν πρόσωπο δικαιούται εις την ελευθερία σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερία αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, ως και την ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένα ή συλλογικά, δημοσία ή κατ ιδίαν, δια της λατρείας, της παιδείας και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών. 2. Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέσει αντικείμενο ετέρων περιορισμών πέραν των προβλεπόμενων υπό του νόμου και αποτελούντων αναγκαία μέτρα, εν δημοκρατική κοινωνία δια την δημοσία ασφάλεια, την προάσπιση της δημοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής ή την προάσπιση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων». Περαιτέρω στο άρθρο 14 αυτής ορίζεται ότι: «Η χρήση των αναγνωριζομένων εν τη παρούση Συμβάσει δικαιωμάτων και ελευθεριών δέον να εξασφαλισθεί ασχέτως διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσης, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής εις εθνική μειονότητα,περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως». Εξ άλλου, το άρθρο 2 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ κατοχυρώνει το δικαίωμα στην εκπαίδευση, ορίζει δε ειδικότερα ότι: «Ουδείς δύναται να στερηθεί του δικαιώματος όπως εκπαιδευθεί. Πάν Κράτος εν τη ασκήσει των αναλαμβανομένων υπ αυτού καθηκόντων επί του πεδίου της μορφώσεως και της εκπαιδεύσεως θα σέβεται το δικαίωμα των γονέων όπως εξασφαλίζουν την μόρφωση και την εκπαίδευση ταύτην συμφώνως προς τας ιδίας αυτών θρησκευτικάς και φιλοσοφικάς πεποιθήσεις».

1.4.-Το πολίτευμα της εθνεγερσίας προανήγγειλε και τροφοδότησε με τις ιδέες και τις αξίες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού το πολίτευμα του Ρήγα Βενεστινλή «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Υπέρ των νόμων – ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας – και της Πατρίδος» εμπνευσμένο από τα Γαλλικά κείμενα του 1793 και 1795, αν και δεν εφαρμόσθηκε ποτέ, είχε με τη σειρά του σημαντική επιρροή επί της πολιτικής ιδεολογίας των επαναστατημένων Ελλήνων, αφυπνίζοντας και διαπλάθοντας συνειδήσεις.

1.4.1.-ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ[4] :Στο προοίμιο του Συντάγματος της Επιδαύρου διακηρύσσεται η ανεξαρτησία του έθνους και δικαιολογείται η Επανάσταση με την επίκληση στην Αγία Τριάδα[5].

«Ἐν ὀνόματι τῆς Ἁγίας καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος,

Τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος, τὸ ὑπὸ τὴν φρικώδη ὀθωμανικὴν δυναστείαν, μὴ δυνάμενον νὰ φέρῃ τὸν βαρύτατον καὶ ἀπαραδειγμάτιστον ζυγὸν τῆς τυραννίας, καὶ ἀποσεῖσαν αὐτὸν μὲ μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον διὰ τῶν νομίμων παραστατῶν του, εἰς Ἐθνικὴν συνηγμένων Συνέλευσιν, ἐνώπιον Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, τὴν Πολιτικὴν αὑτοῦ Ὕπαρξιν καὶ Ἀνεξαρτησίαν.Ἐν Ἐπιδαύρῳ τὴν α´ Ἰανουαρίου ἔτει ,αωκβ´ καὶ Α´ τῆς Ἀνεξαρτησίας». Στο Σύνταγμα αυτό παρουσιάζονται άρθρα και διατάξεις που είναι επηρεασμένα από το γαλλικό σύνταγμα του 1793 και 1795 και από τις διακηρύξεις τους, καθώς και από τα αντίστοιχα συντάγματα της Αμερικανικής Επανάστασης . Αξίζει η αναφορά:

“Τµήµα Α Περί θρησκείας. Παρ.α Η επικρατούσα θρησκεία εις την Ελληνικήν επικράτειαν είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας, ανέχεται όµως η ∆ιοίκησις της Ελλάδος πάσαν άλλην θρησκείαν, και αι τελεταί και ιεροπραγίαι εκάστης αυτών εκτελούνται ακωλύτως.”Το Σύνταγμα της Επιδαύρου καθιερώνει την δημοκρατική αρχή και τα ειδικότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα: (α) της εφαρμογής της αρχής της διάκρισης των λειτουργιών/εξουσιών. (β) του αντιπροσωπευτικού συστήματος με μία μόνη Βουλή (Βουλευτικό) που θα λειτουργούσε διαρκώς. (γ) της συλλογικής μορφής του κρατικού οργάνου που ήταν επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας. (δ) του ενιαύσιου της θητείας τόσο του Βουλευτικού όσο και του Εκτελεστικού σώματος. Το πρώτο ελληνικό σύνταγμα, όπου προβλεπόταν σύνδεση της ελληνικής ιθαγένειας με την πίστη στον Χριστό. Χαρακτηριστικά, το κείμενο ορίζει:«Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες, και απολαμβάνουσιν άνευ τινός διαφοράς όλων των πολιτικών δικαιωμάτων»

1.5.1-ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ: Το ισχύον Σύνταγμα τής Ελλάδος 1975/86/2001/08,είναι ψηφισμένο από την Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων «εἰς τὸ ὄνομα τῆς Ἁγίας καὶ Ὁμοουσίου καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος» .

Ο συνταγματικός νομοθέτης ακολουθεί πιστά την συνταγματική παράδοση του τόπου μας, αφού από τα πρώτα συνταγματικά κείμενα τής επαναστατημένης Ελλάδος ήταν ψηφισμένα στο όνομα τού Τριαδικού Θεού. Εμφανίζεται ήδη στο πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου το 1822 η επίκληση της Αγίας Τριάδας στο προοίμιο, η επίκληση δε αυτή επαναλαμβάνεται σε όλα τα μεταγενέστερα Συντάγματα με την εξαίρεση του 1927.Ακόμη και στα Συντάγματα των Ιονίων Νήσων του 1803 και του 1817 η Ορθοδοξία αναφέρεται ως επικρατούσα θρησκεία.Κατά τον καθηγητή Σπύρο Βλαχόπουλο: «Κατά συνέπεια, το άρθρο 3 του Συντάγματος δεν εκφράζει τίποτα άλλο από την ιστορικότητα και τη διαχρονικότητα του συνταγματικού κειμένου που συνδέεται ασφαλώς και με την εθνική μας ιστορία. Αποτελεί δηλαδή έκφραση της παράδοσης και της ιστορικότητας του ελληνικού συνταγματισμού και δεν εμποδίζει κανέναν στην εκδήλωση των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, που προστατεύονται πλήρως από το άρθρο 13 του Συντάγματος.»[6]Πρέπει όμως να επισημάνουμε, την ιδιαιτερότητα ότι η οργάνωση της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας[7] είναι σε μορφή νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου (άρθρο 1§4 εδ. α΄ ν. 590/1977) και ότι η μισθοδοσία του ορθόδοξου κλήρου[8] από τα έσοδα του προϋπολογισμού,λόγω του ζητήματος της Εκκλησιαστικής περιουσίας.[9]

Σύμφωνα με το Ευάγγελο Βενιζέλο[10]: «Επικρατούσα» θρησκεία δεν είναι ούτε η «κρατική» ούτε η «επίσημη» θρησκεία, αλλά η θρησκεία της μεγάλης πλειοψηφίας. Ενώ το προοίμιο δεν συνιστά θρησκευτική κλείδα ερμηνείας του Συντάγματος, αλλά επανάληψη του προοιμίου της διακήρυξης της πολιτικής υπόστασης και ανεξαρτησίας του επαναστατημένου έθνους ως γενέθλια πράξη του κράτους.Το κυριότερο όμως είναι ότι το άρθρο 3 δεν θεμελιώνει κανένα περιορισμό της θρησκευτικής ελευθερίας»

Υποστηρίζεται ότι με την διάταξη αυτή τίθενται ιδιαίτερα ζητήματα που δημιουργούν την άποψη επίσημης θρησκείας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η μεγαλύτερη θρησκευτική κοινότητα στην Ελλάδα με τα μέλη της να αποτελούν στατιστικώς, ανάλογα με την πηγή, από το 81,4% ως το 90% του πληθυσμού. Το άρθρο 3 του Συντάγματος ουσιαστικά εγγυάται την θρησκευτική ελευθερία της Εκκλησίας και δεν δεσμεύει την θρησκευτική ελευθερία κανενός άλλου θρησκεύματος η θρησκευτικής Ομολογίας. Επίσης, το άρθρο 13 του Συντάγματος, που διαλαμβάνει τα περί σεβασμού της θρησκευτικής ελευθερίας δεν υπονομεύεται από το άρθρο 3, αλλά μάλλον υπέρκειται αυτού. Αυτό σημαίνει ότι και αν ακόμη καταργηθεί το άρθρο 3 και τότε η ελευθερία της Ορθόδοξης Εκκλησίας καλύπτεται από το άρθρο 13 του Συντάγματος. Στο άρθρο 13 παρ. 1 του Συντάγματος (διάταξη που μάλιστα δεν αναθεωρείται) ορίζει με απόλυτη σαφήνεια: «Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός» πράγμα που σημαίνει ότι με την διάταξη αυτή η θρησκευτική ελευθερία του κάθε πολίτη προστατεύεται επαρκώς..

Ο Α. Μάνεσης έλεγε[11] ότι η συνταγματική προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας είναι σχετική εξαιτίας του μη χωρισμού Εκκλησίας και Κράτους ,καθώς και στην πράξη εμφανίζονται ζητήματα, όπου η θρησκευτική ελευθερία περιορίζεται στο όνομα της προστασίας της επικρατούσας θρησκείας.

1.5.2.-Έχει συνεπώς εξαιρετική σημασία να δούμε τη σχετική συνταγματική πρόβλεψη του άρθρου 16§2: «Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες». Το ζήτημα απασχόλησε κατ’ επανάληψη το Συμβούλιο της Επικρατείας[12] και ιδίως το άρθρο 16§2 του Συντάγματος για την θρησκευτική εκπαίδευση(Ολ.660/2018,Ολ.926/2018,2176/1998,3356/1995, Ολ2281/2001,Ολ.1749 – 1752/2019). Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η νομολογία έχει διαμορφωθεί[13],θα πρέπει η ερμηνεία των σχετικών συνταγματικών διατάξεων να έχει ως γνώμονα την προάσπιση των ατομικών ελευθεριών, και δη το δικαίωμα ελεύθερης διαμόρφωσης της θρησκευτικής συνείδησης[14].

1.6.-Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΚΑΤΑΡΓΗΣΗΣ :Παράλληλα με την πρόταση για κατάργηση του προοιμίου Σ προτάθηκε η κατάργηση του άρθρου 3 Σ[15] στην επικείμενη Συνταγματική Αναθεώρηση[16] . Πρόκειται για τη διάταξη που ορίζει ως «επικρατούσα» τη θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, υπό την έννοια της θρησκείας που ασπάζεται η πλειονότητα του ελληνικού λαού. Προτείνεται η αναθεώρηση του άρθρου 3Σ, η οποία συχνά συνδυάζεται με την πρόταση να καταργηθεί η επίκληση της Αγίας Τριάδας στο προοίμιο του Συντάγματος. Η απάντηση για το ζήτημα δίνεται από Ευάγγελο Παπανούτσο στις προπαρασκευαστικές εργασίες του Συντάγματος του 1975: «Η θρησκεία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι ζυμωμένη με την καρδιά του Έθνους, είναι δεμένη με αρρήκτους δεσμούς με την ιστορία των αγώνων του Έθνους… Επικρατούσα λοιπόν με την έννοιαν την συναισθηματικήν και όχι με το νόημα ότι το “επικρατούσα” δίνει εις την πολιτείαν το δικαίωμα να της αναγνωρίζη προνομιακήν μεταχείρισιν συγκριτικά με τα άλλα δόγματα».

Κατά την διαδικασία της αναθεώρησης του 2001, που ξεκίνησε το 1995, αλλά διεκόπη το 1996 και επανεκκίνησε το 1997, δεν μπορούσε να περιλάβει το άρθρο 3, γιατί αυτό δεν είχε περιληφθεί στην πρόταση ούτε της πλειοψηφίας ούτε της μειοψηφίας. Όμως το ζήτημα της τροποποίησης του άρθρου 3 Σ δημιουργεί άλλα κεφαλαιώδη ζητήματα στην πραγματικότητα το κανονιστικό περιεχόμενο του άρθρου 3Σ δεν αφορά τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας, αφορά τις σχέσεις Εκκλησίας της Ελλάδος και του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αφορά την πολλαπλότητα των εκκλησιαστικών καθεστώτων. Στο άρθρο 3 ρυθμίζεται συνταγματικά το εκκλησιαστικό καθεστώς των νέων χωρών. Στο άρθρο 3 ρυθμίζεται συνταγματικά η ύπαρξη της ημιαυτόνομης Εκκλησίας της Κρήτης. Στο άρθρο 3 θεμελιώνεται το νομικό καθεστώς των Μητροπόλεων της Δωδεκανήσου και της Εξαρχίας της Πάτμου. Στο άρθρο 3Σ θεμελιώνεται η ίδια η υπόσταση της Εκκλησίας της Ελλάδος, το διεθνές status του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η Ιρλανδία έχει το ίδιο σχεδόν Προοίμιο στο Σύνταγμα της και εδώ το προοίμιο ανήκει στη συνταγματική ιστορία του Έθνους.

Το προοίμιο αποτελεί σημείο αναφοράς του Συντάγματος και του γνωστού τοις πάσι, ότι η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού πρεσβεύει την Ορθόδοξη Χριστιανική Θρησκεία, (ΣτΕ 2176/1998, 3356/1995, 3533/1986) ως τούτο άλλωστε μαρτυρείται και από την γενομένη στην κεφαλίδα του Συντάγματος, επίκληση της Αγίας Τριάδος, όπως προαναφέρθηκε, σε συνδυασμό με το άρθρο 3 του Συντάγματος, με το οποίον το Ορθόδοξο Χριστιανικό Δόγμα χαρακτηρίζεται ως : «Επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα», (ΣτΕ 2176/1998, 3356/1995) μέχρι σήμερα από την επανάσταση του 1821 ο Συνταγματικός νομοθέτης έκρινε ότι πρέπει να διατηρήσει, χωρίς καμμιά μεταβολή τα ανωτέρω στις ισχύουσες συνταγματικές διατάξεις.

2.-Η ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ (Ι) Από το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ Ολ. 2281/2001, βλ. και ΣτΕ 582/2011) κρίθηκαν τα εξής: Με το άρθρο 13 του Συντάγματος κατοχυρώνεται ατομικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Το ατομικό αυτό δικαίωμα, που υπόκειται μόνο στους προβλεπόμενους από το ίδιο το Σύνταγμα περιορισμούς, περιλαμβάνει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης αφ` ενός (παράγρ. 1) και την ελευθερία εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων αφ` ετέρου, με ρητή αναφορά στην ανεμπόδιστη άσκηση της λατρείας κάθε γνωστής θρησκείας (παραγρ. 2). Οι διατάξεις της παραγρ. 1 του άρθρου αυτού, με τις οποίες προστατεύεται η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και επιβάλλεται η ίση μεταχείριση, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, στην απόλαυση όχι μόνο των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά όλων των δικαιωμάτων που αναγνωρίζει η έννομη τάξη καθιερώνεται δηλαδή η θρησκευτική ισότητα, είναι διατάξεις θεμελιώδεις, ως μη υποκείμενες, σύμφωνα με το άρθρο 110 παραγρ. 1 του Συντάγματος, σε αναθεώρηση. Εξ άλλου η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης διακηρύσσεται ως απαραβίαστη, χωρίς να τάσσεται κανένας περιορισμός, υποκείμενη συνεπώς μόνον στους περιορισμούς της παραγράφου 4 του άρθρου αυτού, ενώ η ελευθερία εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων, υπόκειται επί πλέον στους περιορισμούς που επιβάλλονται από τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, με την οποία προστατεύεται προεχόντως το ενδιάθετο φρόνημα του ατόμου αναφορικά με το θείο από κάθε κρατική επέμβαση, περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, και το δικαίωμα του ατόμου να μην αποκαλύπτει το θρήσκευμα που ακολουθεί ή τις θρησκευτικές εν γένει πεποιθήσεις του. Κανένας δεν μπορεί να εξαναγκασθεί με οποιονδήποτε τρόπο, να αποκαλύψει είτε αμέσως είτε εμμέσως, το θρήσκευμα ή τις θρησκευτικές εν γένει πεποιθήσεις του, υποχρεούμενος σε πράξεις ή παραλείψεις από τις οποίες θα τεκμαίρεται η ύπαρξη ή η ανυπαρξία τους. Και καμία κρατική αρχή ή κρατικό όργανο δεν επιτρέπεται να επεμβαίνουν στον απαραβίαστο, κατά το Σύνταγμα, χώρο αυτό της συνείδησης του ατόμου και να αναζητούν το θρησκευτικό του φρόνημα, πολύ δε περισσότερο να επιβάλλουν την εξωτερίκευση των όποιων πεποιθήσεων του ατόμου αναφορικά με το θείο.

(ΙΙ)Η Ολ ΣτΕ στην Απόφαση της 660/2018 μεταξύ άλλων αναφέρει: «η περιεχόμενη στο άρθρο 3 παρ. 1 του Συντάγματος αναφορά ως “επικρατούσης” στην Ελλάδα, της θρησκείας της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού αποτελούσε την εναρκτήρια διάταξη όλων των προϊσχυσάντων Συνταγμάτων (1844, 1864, 1911, 1927, 1952) και συνιστά μέχρι σήμερα βασικό στοιχείο της συνταγματικής παραδόσεως της Χώρας. Η αναφορά αυτή -όπως άλλωστε, και η επίκληση στην κεφαλίδα του Συντάγματος, της «………..»- συναρτάται με τον καίριο ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην ιστορική πορεία του Ελληνισμού, ιδίως κατά την προηγηθείσα της εθνικής ανεξαρτησίας χρονική περίοδο της τουρκοκρατίας, αποτελεί δε και διαπίστωση του πραγματικού γεγονότος ότι την θρησκεία αυτήν πρεσβεύει η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού, ενώ δεν στερείται η αναφορά αυτή και κανονιστικών συνεπειών (όπως π.χ. η καθιέρωση χριστιανικών εορτών ως υποχρεωτικών αργιών σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα (παραβ. και Ολομ. ΣΕ 100/2017).

(ΙΙΙ)Αντισυνταγματικές και αντίθετες στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) είναι οι αποφάσεις του τέως υπουργού Παιδείας με τις οποίες καθορίσθηκαν τα προγράμματα σπουδών του μαθήματος των θρησκευτικών αφενός του Δημοτικού και του Γυμνασίου και αφετέρου του Λυκείου, έκρινε η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικράτειας, σύμφωνα με σημερινή ανακοίνωσή της.

Ειδικότερα, σύμφωνα με τις υπ’ αριθμ. 1749 – 1752/2019 αποφάσεις της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικράτειας ακυρώθηκαν οι 101470/Δ2/16.6.2017 και 99058/Δ2/13.6.2017 αποφάσεις του υπουργού Παιδείας. Στην προκειμένη περίπτωση, όμως, τα επίδικα προγράμματα σπουδών, σύμφωνα με το ΣτΕ, «όπως προκύπτει από τους σκοπούς και το περιεχόμενό τους, δεν αποβλέπουν στην ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των Ορθόδοξων μαθητών, διότι τα μεν προγράμματα του Δημοτικού και του Γυμνασίου δεν περιέχουν ολοκληρωμένη -και διακριτή έναντι άλλων δογμάτων και θρησκειών- διδασκαλία των δογμάτων, ηθικών αξιών και παραδόσεων της ορθόδοξης εκκλησίας, το δε πρόγραμμα του Λυκείου είναι αποσυνδεδεμένο από τη διδασκαλία αυτή».

Αντιθέτως, δίδεται ιδιαίτερη έμφαση είτε στην προβολή στοιχείων κοινών με τη διδασκαλία άλλων δογμάτων και θρησκειών (Δημοτικό-Γυμνάσιο) είτε στη διδασκαλία διαφόρων ηθικών και κοινωνικών ζητημάτων, τα οποία είτε είναι αντικείμενο κυρίως άλλων μαθημάτων (Δημοτικό-Γυμνάσιο) είτε είναι άσχετα ή και αντίθετα με την ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία (Λύκειο). Κατόπιν τούτων, κρίθηκε από την Ολομέλεια του ΣτΕ ότι τα επίδικα προγράμματα σπουδών έρχονται σε αντίθεση με τα άρθρα 16 παρ.2 και 13 παρ.1 του Συντάγματος, με το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ και με την αρχή της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος, άρθρα 14 και 9 της ΕΣΔΑ).

Πηγές:

Συνταγματική Ιστορία. Από την επανάσταση έως την καθιέρωση της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας (1821-1864), Τα Συντάγματα της Επανάστασης (Η Πρώτη Ελληνική Δημοκρατία, Βουλή των Ελλήνων,
Αναστάσιος Πολυζωϊδης (Ο δικαστής, ο λόγιος, ο πολιτικός), Κωνσταντίνος Β. Χώλος, Αθήναι 1994.
Ε.ΒΕΝΙΖΈΛΟΣ:«Οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας με ή χωρίς αναθεώρηση του Συντάγματος» Ομιλία στη συζήτηση που διοργάνωσαν στην αίθουσα του ΔΣΑ, στις 28.11.2016 , το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και η Εταιρεία Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου με θέμα «Σχέσεις Εκκλησίας-Πολιτείας και συνταγματική αναθεώρηση» με ομιλητές τους Ν. Αλιβιζάτο, Ευ. Βενιζέλο, Ι. Κονιδιάρη, Μ. Σταθόπουλο.
« Ένα καινοτόμο Σύνταγμα για την Ελλάδα» εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ (σελίδες: 280)

5.Άρθρο του Χαράλαμπου Ανθόπουλου, Καθηγητή Δικαίου και Διοίκησης ΕΑΠ, με τίτλο «Ιδέες για τη συνταγματική αναθεώρηση» για την εφημερίδα «Έθνος» (29/3/17)