Αντώνης Π. Αργυρός: Το δικαίωμα αντίστασης σύμφωνα με το άρθρο 120 Συντάγματος

1.   Στο ψήφισμα της Δεύτερης Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος το 1823 [4], το οποίο επαναλαμβάνεται αυτούσιο στο ψήφισμα της Τρίτης Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας το 1827, το οποίο διακήρυξε ότι «Το αυτό Πολίτευμα, υπό το όνομα «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος αναγνωριζόμενον ως εφεξής αφιερούται εις την πίστην της Βουλής, του Κυβερνήτου και του Δικαστικού, δια να διατηρείται με ακρίβεια. Αφιερούται εις τον πατριωτισμό παντός Έλληνος, δια να ενεργήται καθ’ όλην την έκτασιν».

2.   Στη συνέχεια στο Σύνταγμα του 1844 το οποίο στο τελευταίο του άρθρο (αρ. 107) όρισε ότι «η τήρησις του Συντάγματος αφιερούται εις τον Πατριωτισμό των Ελλήνων». Η ρήτρα αυτή επαναλαμβάνεται σε όλα τα Ελληνικά Συντάγματα μέχρι και το Σύνταγμα του 1952, στο οποίο συμπεριλήφθη στο άρθρο 114. Είναι θεμελιώδες στοιχείο της λαϊκής κυριαρχίας, μάλιστα στην αυθεντική και πρωτογενή της μορφή ως έκφραση της ίδιας της συντακτικής εξουσίας.

Η ακροτελεύτια διάταξη του Συντάγματος 1975 (άρθρο 120 παρ. 4) ορίζει: “Η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία”.

2. Το δικαίωμα αντίστασης του άρθρου 120 παρ. 4 εισήχθη στο Σύνταγμά μας το 1975 ως απάντηση στη βίαιη κατάλυση του πολιτεύματος με το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Στην ιστορία των δημοκρατιών πάντως, το δικαίωμα αντίστασης είναι πολύ παλαιότερο και αποτελεί κεκτημένο του πολιτικού και συνταγματικού μας πολιτισμού. Οι ρίζες του βρίσκονται ήδη στην Μάγκνα Κάρτα του 1215: Η πίστη και υπακοή στον άρχοντα είχε ως αμοιβαίο αντάλλαγμα την υποχρέωσή του να προστατεύει τον υποτελή υπήκοο, και έπαυε όταν ο άρχοντας δεν πληρούσε την υποχρέωσή του αυτή.  Η υποχρέωση υπακοής στους νόμους αποτελεί και τη βάση της έννοιας του «κοινωνικού συμβολαίου», που διαμόρφωσαν ο Locke και ο Rousseau. Η «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» της γαλλικής Επανάστασης, αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη κείμενα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η αντίσταση στην τυραννία καταγράφεται ως ένα από τα φυσικά και απαράγραπτα δικαιώματα του ανθρώπου.

3. Προϋποθέσεις άσκησης του δικαιώματος αντίστασης και συνταγματικές συνέπειες.

Η αντίσταση του άρθρου 120 § 4 του Συντάγματος κατοχυρώνεται ως δικαίωμα υπό την απαραίτητη προϋπόθεση ότι επιχειρείται βίαιη κατάλυση του Συντάγματος.

Κατ’ αρχήν στο άρθρο 1 παρ 2 Σ. ορίζεται ότι «Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία», ενώ στο άρθρο 1 παρ 3 Σ «Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα». Αποτελεί το Σύνταγμα σαν κορυφή  της ιεραρχίας όλων των κανόνων δικαίου, επιταγή για όλα τα κρατικά όργανα και τους πολίτες.

Προϋπόθεση εφαρμογής  του δικαιώματος αντίστασης είναι όχι η απλή παράβαση αλλά «εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί» την κατάλυση του Συντάγματος «με τη βία». Με βάση την μέχρι τώρα νομική θεωρία, κατάλυση του Συντάγματος έχουμε όταν επέλθει η άμεση ή έμμεση κατάλυση του πολιτεύματος που εκδηλώνεται με την προσβολή της μορφής του με βίαιο τρόπο. Η ρήτρα του άρθρου 120 παρ. 4 του Συντάγματος έχει αναντίρρητα πολιτική  αλλά και συμβολική σημασία (Βλ. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 παρ. 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004, σελ. 913)

Το δικαίωμα αντίστασης δεν μπορεί να αποτελέσει νομιμοποιητικό έρεισμα στην αντίδραση κατά ενός αντισυνταγματικού νόμου.

4.-Ο συνταγματικός νομοθέτης με σαφείς διατάξεις καθορίζει  και εγγυάται την διαδικασία ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων και ειδικά από τα δικαστήρια (άρθρα 1 παρ. 3, 93 παρ. 4, 87 παρ. 2, 95 παρ 1δ,73 παρ. 2, 98 παρ. 1, 73, 111, 112 Σ., άρθρο 100 Κανονισμού Βουλής). Ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων που καταγράφει ο Ν.Ι. Σαρίπολος στο σύγγραμμά του ΣυντΔικ., 1874, τόμ. τρίτος, σ. 154/155: «ουκ έχει η δικαστική απλώς το καθήκον εφαρμόσαι τον νόμον, αλλά πριν ή τούτο πράξη έχει το αρμόδιον, οφείλει μάλιστα, βεβαιώσασθαι προς το ότι ο νόμος πάντας τους εξωτερικούς περιβέβληται τύπους, ήγουν ότι ψηφισθείς υπό του νομοθετικού εκυρώθηπαρά του Βασιλέως και παρά του εκτελεστικού κατά τα νενομισμένα εδημοσιεύθη, και ότι προς τον ανώτατον της πολιτείας νόμον ουκαντίκειται. Εν άλλοις λόγoις έξεστιν αυτή εξετάσαι μη τυχόν το κύρος το ήττον έχον προσκρούη τω μείζονι και επικρατεστέρω θεσμοθετήματι της πολιτείας. Την εξέτασιν όμως ταύτην ποιείται το δικαστήριον ουχί ποιούμενον παραστάσεις τω νομοθετικώ, ουχί αυθεντικήνκαι καθολικήν αλλά μερικήν και συγκεκριμένην ήτοι μόνον ως προς την υπόθεσινήτιςυποβέβληται τη δικαστική αυτού διαψηφίσει. Ούτω ποιούν περιορίζεται εντός της οικείας αρμοδιότητος και ουδεμίαν ποείταιυπερβασίαν, υπερβασία δε τότε χωρεί, όταν εις τα έργατης μιας ή της ετέρας των δύο άλλων του Κράτους εξουσιών επεμβαίνη, είτε γενικώς και αυθεντικώς ερμηνεύον το σύνταγμα ή τους νόμους, είτε την διοικητικήν πράξιν διά παντός ως άκυρον αποφαινόμενον, ως και επιτάττον ή κωλύον την ετέραν εξουσίαν κατά την επιτέλεσιν των εντός της αυτής αρμοδιότητος έργων» (βλ. και τις ΑΠ 23/1897 (Α΄ Τμήμα), Θέμις  Η΄, 1898. 329, ΕφΑθ 924/1892, Θέμις  Γ΄, 1892-1893. 349. Η ΑΠ 18/1871  έκρινε ότι: η δικαστική εξουσία δεν μπορεί, βέβαια, να ελέγξει αν ένας νόμος είναι ισχυρός, όταν φέρει όλους τους τύπους που απαιτείτο Σύνταγμα, εκτός εάν ο νόμος είναι προφανώς αντίθετος προς το Σύνταγμα)

5. Η προστασία του Συντάγματος ή του πολιτεύματος από ενδεχόμενη κατάλυσή του διαφέρει από την τήρηση και εφαρμογή των συνταγματικών διατάξεων. Το δικαίωμα αντίστασης δεν ενεργοποιείται στην προκειμένη περίπτωση όταν παραβιάζεται το Σύνταγμα από τα κρατικά όργανα ή όταν εκδίδονται αντισυνταγματική νόμοι, αλλά μόνον όταν κ α τ α λ ύ ε τ α ι  το  πολίτευμα.

6. Συμπερασματικά: 1) Προϋπόθεση επομένως εφαρμογής του άρθρου 120 παρ. 4 είναι η«κατάλυση» και όχι η απλή «παραβίαση» του Συντάγματος. 2)Ως κατάλυση του Συντάγματος θα πρέπει να εννοηθεί εδώ η έμμεση ή άμεση κατάλυση του πολιτεύματος που εκδηλώνεται με την βίαιη  προσβολή της μορφής του ή μιας από τις οργανωτικές βάσεις του.

3) Σε κάθε περίπτωση ο έλεγχος συνταγματικότητας των νόμων γίνεται από τα δικαστήρια.

“Εγώ έσπειρα, άλλοι έρχονται να θερίσουν”. Ρήγας Βελεστινλής

19/4/2021

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:

1. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. ΦΙΛΙΠΠΟΣ «ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 120 παρ. 4 ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ», Εκδ.     ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ, 1987.

2. Ξ. Γιαταγάνας εις Σπυρόπουλος / Κοντιάδης / Ανθόπουλος / Γεραπετρίτης, ΕρμΣυντ, άρθρο 120 Σ.

3. Ευγενία Πρεβεδούρου «Ποιος εγγυάται την τήρηση του Συντάγματος;» https://www.syntagmawatch.gr/

4. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 παρ. 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004, σελ. 905 επ.

5. Γ. Κασιμάτης, Η αντίσταση στο Μελέτες ΙΙ, Κράτος και Πολίτευμα, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα 2000, σελ. 73-125.

*Αντώνης Π. Αργυρός, Πρώην υπηρεσιακός υπουργός Επικρατείας, Δικηγόρος