Αθανάσιος Δαββέτας: Κωστής Παλαμάς – Το θρόισμα μιας φοινικιάς

(Α) Βιογραφικά στοιχεία και σύντομη χρονολογική ανασκόπηση του έργου του με ειδικές αναφορές στους μεγάλους σταθμούς του:

Γεννήθηκε στις 13 Ιανουαρίου 1859 στην Πάτρα από γονείς Μεσολογγίτες, τους οποίους έχασε σε μικρή ηλικία, και μεγάλωσε στο Μεσολόγγι με τον θείο του. Ένα ξεκίνημα που προδιαθέτει για μια ζωή μελαγχολική με ποιητικές τάσεις.

– Το 1869 γράφει το πρώτο του ποίημα : «Σε αγαπώ! εφώνησα…».

– Το 1875 εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στόχος του δεν είναι όμως η σταδιοδρομία του ως επαγγελματίας νομικός, αλλά η ενασχόλησή του με την ποίηση και ο βιοπορισμός του από την δημοσιογραφία.

– Το 1876 μόλις 17ετής, δημοσιεύει πρώτη φορά ποίημά του σε έντυπο. Πρόκειται για «Το γιούλι» στο Αττικό Ημερολόγιο του Ειρηναίου Ασωπίου.

– Το 1878 κάνει την πρώτη επίσημη εμφάνισή του ως ποιητής με το πατριωτικό ποίημα «Μισολόγγι», ( που απαγγέλλει ο ίδιος στους εορτασμούς για την επέτειο της Εξόδου ), το οποίο εκδίδεται εν συνεχεία από το Τυπογραφείο «Δυτική Ελλάς».

Έγραψε από τότε πλήθος άρθρα, δοκίμια, χρονογραφήματα, κριτικές και βεβαίως ποιήματα σε πρωτοποριακά έντυπα της εποχής, όπως στον «Ραμπαγά», στο «Άστυ», στην «Εφημερίδα» ( των Δημητρίου. Κορομηλά και Ιωάν. Καμπούρογλου ), στον Νουμά, στην «Ακρόπολι» του Βλάση Γαβριηλίδη, καθώς  και στο περιοδικό «Εστία».

Το συνολικό έργο του Παλαμά καταλαμβάνει μέχρι την αρχική έκδοση των Απάντων του 16 τόμους, με όλα τα είδη του λόγου και απλώνεται σε 8.657 καθαρές σελίδες, ( από τότε έχουν προστεθεί και αρκετές άλλες ), τα δε εργογραφικά λήμματα τρίτων που το αφορούν ανέρχονταν σε 3.409 μέχρι το 1969…!

Το 1885 απαγγέλλει στον φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός» ποιήματα από την πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο «Τα Τραγούδια της Πατρίδος μου», η  οποία κυκλοφορεί τον επόμενο χρόνο, ( 1886 ). Με αυτήν υμνεί την φύση και την πατρίδα. Διακρίνεται καθαρά η πρώτη μέριμνα του ποιητή, που παρέμεινε πάντα η «μουσική» που ακολουθεί τον λόγο, δηλαδή ο ρυθμός της γλώσσας.

Το 1887 παντρεύτηκε από έρωτα τη συνομήλικη και συμπατριώτισσά του Μαρία Βάλβη, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά και έζησαν μαζί μέχρι το θάνατό τους.

Το 1888 εκδηλώνεται ως μαχητικός δημοτικιστής δημοσιεύοντας άρθρο του, που υποστηρίζει το έργο «Το Ταξίδι μου» του πρωτοπόρου δημοτικιστή Γιάννη Ψυχάρη, (πολύ αργότερα, το 1927, αυτός θα στραφεί εναντίον του Παλαμά με ένα έργο λίβελο εναντίον του ). 

Το 1889 δημοσιεύεται ο «Ύμνος εις την Αθηνά», αφιερωμένος στη γυναίκα του, για τον οποίο βραβεύτηκε στον Φιλαδέλφειο ποιητικό διαγωνισμό. Το ποίημα έχει 590 στροφές και απηχεί τις ελπίδες του έθνους για το μέλλον. Η τεχνοτροπία του ποιητή φαίνεται επηρεασμένη από το γαλλικό κίνημα του «Παρνασσισμού», με κύρια στοιχεία την πειθαρχία στους μετρικούς στιχουργικούς κανόνες, την ομοιοκαταληξία και την επιμονή στις περιγραφές με χρήση των πλέον κατάλληλων επιθέτων.

Το 1892 εκδίδονται «Τα μάτια της ψυχής μου». Με την συλλογή αυτή ο ποιητής κάνει μια στροφή προς την αισθητική θεωρία του «Συμβολισμού», υιοθετώντας την χρήση λέξεων για αισθητά πράγματα ως συμβόλων για την νοηματική απόδοση αφηρημένων εννοιών και ψυχικών καταστάσεων.

Το 1895 γράφει τον Ολυμπιακό Ύμνο για τους Ολυμπιακούς της Αθήνας του 1896, ο οποίος ακούγεται μελοποιημένος από τον Σπυρίδωνα Σαμάρα κατά την έναρξη όλων των Ολυμπιακών Αγώνων από τότε.

Αναγνωρίζεται ήδη ως ο κυριότερος εκπρόσωπος της γενιάς των νέων ποιητών του 1880, ποιητικού ρεύματος που αργότερα ονομάσθηκε Νέα Αθηναϊκή Σχολή σε αντιδιαστολή με την Παλιά, που ακολουθούσε την καθαρεύουσα και το αισθητικό ρεύμα του «ρομαντισμού».

Το 1897 εκδίδονται οι «Ίαμβοι και Ανάπαιστοι», που προκαλούν ισχυρή εντύπωση στο λογοτεχνικό κοινό και τους κριτικούς. Πρόκειται για 40 ποιήματα, που είναι γραμμένα εναλλάξ σε 2 μετρικά συστήματα, δηλαδή ίαμβοι και ανάπαιστοι σε 15σύλλαβο ανά ζεύγη στίχων. Νοηματικά η σύνθεση αυτή δοξάζει την Επιστήμη που καταλύει τα σκοτάδια της θρησκοληψίας, αλλά και την επικρίνει, διότι οικειοποιείται τον ρόλο της θρησκείας ως απόλυτη αλήθεια. Σε μια έξαρση ελληνοκεντρισμούπροσπαθεί να γεφυρώσει τις θρησκευτικές δοξασίες του Νέου Ελληνισμού με εκείνες των Αρχαίων, όπως λ.χ. στο ακόλουθο απόσπασμα από το ποίημα «Ουρανία» :

«Στα εντάφια λευκά σάβανα

γυρτός ο Εσταυρωμένος,

είν’ ολόμορφος Άδωνις

ροδοπεριχυμένος.

Η αρχαία ψυχή ζει μέσα μας

αθέλητα κρυμμένη·

ο Μέγας Παν δεν πέθανεν,

όχι· ο Παν δεν πεθαίνει!»

………………………

Την ίδια χρονιά ( 1897 ) διορίζεται ως Γραμματέας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για να λύσει το πρόβλημα του βιοπορισμού. Η εθνική ήττα στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο της χρονιάς εκείνης τον συντρίβει ψυχικά.

Το 1898  είναι η πικρή χρονιά της απώλειας του μικρότερου γιού του Άλκη, σε ηλικία 4 ετών και της δημοσίευσης του σπαρακτικού του έργου «Ο Τάφος», που έγραψε κάτω από την επίδραση του ψυχικού του άλγους για το γεγονός αυτό και το οποίο αποτελεί υψηλό δείγμα λυρισμού παρά την καταθλιπτική κατάσταση του ποιητή. – Ιδού ένα μικρό χαρακτηριστικό απόσπασμα από τους τελευταίους στίχους :

«Ἄφκιαστο κι ἀστόλιστο

τοῦ Χάρου δὲ σὲ δίνω.

Στάσου μὲ τ᾿ ἀνθόνερο

τὴν ὄψη σου νὰ πλύνω.

……………………

Τὸ χρυσὸ τὸ χτένισμα

μὲ τὰ χρυσὰ τὰ χτένια,

πάρτε ἀπ᾿ τὴ μανούλα σας

μαλλάκια μεταξένια.

……………………….

Μήπως καὶ τοῦ Χάροντα

καθὼς θὰ σὲ κυττάξει,

τοῦ φανεῖς ἀχάϊδευτο

καὶ σὲ παραπετάξει!

……………..

Στὸ ταξίδι ποὺ σὲ πάει

ὁ μαῦρος καβαλλάρης,

κύτταξε ἀπ᾿ τὸ χέρι του,

τίποτε νὰ μὴν πάρεις.

…………………

Κι ἂν διψάσεις μὴν τὸ πιεῖς

ἀπὸ τὸν κάτου κόσμο

τὸ νερὸ τῆς ἀρνησιᾶς,

φτωχὸ κομμένο δυόσμο!

………………..

Μὴν τὸ πιεῖς κι ὁλότελα

κι αἰώνια μᾶς ξεχάσεις…

βάλε τὰ σημάδια σου

τὸ δρόμο νὰ μὴ χάσεις,

…………………..

κι ὅπως εἶσαι ἀνάλαφρο,

μικρὸ σὰ χελιδόνι,

κι ἄρματα δὲ σοῦ βροντᾶν

παλικαριοῦ στὴ ζώνη,

………………….

κύτταξε καὶ γέλασε

τῆς νύχτας τὸ σουλτάνο,

γλίστρησε σιγὰ – κρυφὰ

καὶ πέταξ᾿ ἐδῶ πάνω,

………………

καὶ στὸ σπίτι τ᾿ ἄραχνο

γυρνώντας, ὦ ἀκριβέ μας,

γίνε ἀεροφύσημα

καὶ γλυκοφίλησέ μας!»

……………………….

Ακολουθούν το 1900 «Οι  Χαιρετισμοί της Ηλιογέννητης» και το 1903 το θεατρικό δράμα «Τρισεύγενη».

Το 1904 εκδίδει την «Ασάλευτη ζωή», η οποία είναι έντονα προσανατολισμένη προς τον συμβολισμό. Μέσα στη συλλογή αυτή εξέχουσα θέση έχει η περίφημη «Φοινικιά», που είχε γράψει ήδη από το 1900. Ένα ποίημα κρυπτικό που απαιτεί ιδιαίτερη ανάλυση και συγκεντρώνει τις προτιμήσεις και των δυσκολότερων και πλέον επιφυλακτικών κριτικών του έργου του ποιητή. Αναπτύσσεται μέσα σε 39 στροφές με 8 στίχους η καθεμιά, των 13 συλλαβών ο καθένας, ( δεκατρισύλλαβος ), ήτοι σύνολο 312 στίχοι. Μιλάνε κάποια ταπεινά γαλανά λουλουδάκια που έχουν φυτρώσει στον προστατευτικό ίσκιο μιας αγέρωχης φοινικιάς και πότε απευθύνονται σε αυτήν, ( που όμως τα αγνοεί ), πότε στον εαυτό τους με ποικίλες αναρωτήσεις.

Το ποίημα ξεκινά στην 1^η στροφή ως εξής : …

«Ω Φοινικιά, μας έρριξεν εδώ ένα χέρι· 

– το χέρι το ’βαλε καταραμένη Μοίρα ; 

– το πήγε νους καλοπροαίρετος ; Ποιός ξέρει! 

– Από ενός ύπνου κάτου τον καταποτήρα 

– ποιά ορμή μάς άδραξε και ποιός μάς έχει φέρει ; 

– Τάχ’ από χαλαστή γιά τάχ’ από σωτήρα ; 

– Νά μας ασάλευτα στον ίσκιο σου αποκάτου· 

– ο ίσκιος σου είναι της ζωής ή του θανάτου ;…». 

Και μετά από πολλές συναισθηματικές διακυμάνσεις καταλήγει : 

«Ω Φοινικιά, μας έσπειρεν εδώ ένα χέρι, 

– και θα ξαναπλωθεί, και θα μας ξεριζώσει, 

– και θα πεθάνουμε· / το κύμα και τ’ αγέρι 

– και το νερό ανελεήμονα θα μας σαρώσει, 

– και δε θα κλάψει μας τ’ ολόανθο καλοκαίρι, 

– κι η πλατιά πλάση το χαμό μας δε θα νιώσει, 

– και κάτου από του ίσκιου σου τα μάγια πάλι 

– θ’ αναστηθεί μοσκόπνοη μια βλάστηση άλλη. 

– Και μήτε θα βρεθεί για μας κανένα μνήμα 

– του διάβα μας το φάντασμα να συγκρατήσει·

– μονάχα ολόφωτο τριγύρω σου ένα ντύμα 

– με νέα μια λάμψη αχάλαστη θα σε στολίσει, 

– και θά είναι η σκέψη μας κι ο λόγος μας και η ρίμα. 

– Και θα φανείς εσύ στην ξαφνισμένη χτίση σαν ένα χρυσοπράσινο καινούριο αστέρι. 

– Και μήτ’ εσύ, μήτε κανείς δε θα μας ξέρει…». 

Ο Κων/νος Τσάτσος στο σημαντικό κριτικό του μελέτημα «Οι ώρες της Συλλογής» ερμηνεύει το ποίημα πως φοινικιά είναι η καθαρή ιδέα της αγάπης και τα λουλουδάκια είναι οι ποιητικές ψυχές, που ζουν στον ίσκιο της την εφήμερη ζωή τους ασάλευτα, θλιμμένα και στοχαστικά, γιατί τα κυριεύει η Σκέψη, η θεϊκή και κολασμένη. Η φοινικιά σαν ιδέα εκπροσωπεί την απόλυτη αγάπη που είναι άφθαστη. Μόνο τον ίσκιο της μπορούν να χαρούν τα ανθάκια. Η ίδια είναι αιώνια και ανέγγιχτη. Όσο και να προσπαθεί ο φθόνος και το κακό να την μολέψουν κάθε πρωί ξαναπαίρνει το ύψος της. Τα ταπεινά λουλουδάκια, όμως, έχουν την δική τους αξία, γιατί αυτά αφουγκράστηκαν «της γης το μέγα καρδιοχτύπι» και έχουν επίγνωση ότι είναι προσωρινά. Αυτή είναι η αγάπη για το φθαρτό και γήινο που γίνεται έτσι κι αυτό ιδέα. Όταν τα λουλουδάκια πεθάνουν, άλλα θα πάρουν τη θέση τους, και θα λατρέψουν και αυτά τη φοινικιά. Το πέρασμά τους όμως από τη ζωή, αν και κανείς δεν θα το θυμάται, δεν θα είναι ανώφελο, αφού θα έχουν προσφέρει στη φοινικιά – ιδέα ένα νέο λαμπρό ντύμα : τη σκέψη τους, το λόγο και τη ρίμα.

Άλλοι σχολιαστές υποστηρίζουν ότι Φοινικιά είναι η πλατωνική ύψιστη ιδέα, είτε η απόλυτη γνώση, είτε η υλική φύση της ζωής, που εμψυχώνεται και αποκτά νόημα από το έργο των ποιητών. Όσον αφορά τα φτωχά γαλάζια λουλουδάκια φαίνεται οι περισσότεροι να συμφωνούν πως αντιπροσωπεύουν τους ποιητές ή τους συνειδητούς ανθρώπους. – Ποίημα οντολογικό, ποίημα ιδεαλιστικό, ανθρωπιστικό, εξόχως συμβολιστικό, όπως και να το χαρακτηρίσουμε τα περιέχει όλα αυτά. Αναμετράται επάξια με τον Σολωμό και προλαμβάνει τον Σεφέρη με την Στέρνα του και τον μεγάλο Βαλερί με το ομώνυμο ποίημά του «Φοινικιά» περίπου 20 χρόνια αργότερα, ( όπως επισημαίνει ο Ν. Βαγενάς στην Ειρωνική Γλώσσα – Το Μυστήριο της Φοινικιάς ).

Το 1907 έρχεται μια ποιητική στιγμή – θεωρούμενη από πολλούς ως κορυφαία για τον Παλαμά – με τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου». Με αυτό το έργο ποταμό, αποτελούμενο από 12 Λόγους – ενότητες, ο ποιητής αναλαμβάνει τον ρόλο του εθνικού βάρδου και προφήτη! Μέσα στη δίνη των στίχων του, το συμβολικό υποκείμενο του Γύφτου γκρεμίζει τα παλιά ιδανικά της Αγάπης, των Θρησκειών και της Πατρίδας και μετά, μέσω της Ποίησης ως μουσικής, που συμβολίζεται από ένα βιολί, ξαναχτίζει τα ιδανικά αυτά λαμπρότερα μέσα σε ένα νέο φως.

Χαρακτηριστική είναι η εικόνα από τον 10^ο Λόγο, τον Αναστάσιμο, όπου το μουσικό βιολί ανοίγει τρεις τάφους και από μέσα τους προβάλλουν η Αγάπη ξανανθισμένη, η Πατρίδα αναστημένη και οι δημιουργοί Θεοί.

Στον 7^ο Λόγο «Το Πανηγύρι της Κακάβας», αναφέρεται σε μια στροφή ειδικότερα στο Νόμο και μας λέει πως για τον συνειδητό άνθρωπο ο Νόμος πρέπει να γίνεται σεβαστός σαν θεόσταλτος, όμως υπέρτατος Νόμος είναι ο Δρόμος, δηλαδή η Αναζήτηση του τελειότερου νόμου που οδηγεί στο Δίκαιο.

Με τη σύνθεση αυτή υμνείται, κατά μία άποψη, ο Νέος Έλληνας ή γενικότερα ο Νέος Άνθρωπος του 20^ου αιώνα, ο γκρεμιστής και συνάμα χτίστης, που δεν είναι ο βάρβαρος, αλλά ο απόλυτα πολιτισμένος, ελεύθερος και συνειδητός άνθρωπος, που δημιουργεί ένα νέο κοινωνικό πρότυπο, ( βλ. τον Κώστα Χατζηαντωνίου στον πρόλογο της Ανθολογίας του για τον Κ. Παλαμά, Κέδρος 2018 ). Με αυτή την ερμηνεία ανιχνεύονται επιρροές στον ποιητή από τον υπεράνθρωπο του Νίτσε. Σε άλλο μοτίβο είναι η ενδιαφέρουσα ερμηνεία που έδωσε ο μεγάλος φιλόλογος και ιστορικός της λογοτεχνίας μας Κ. Θ. Δημαράς στο έργο του : «Κ. Παλαμάς – Η πορεία του προς την Τέχνη», στο τελευταίο κεφάλαιο. Εκεί μας λέει ότι ο Γύφτος είναι η ίδια η ψυχή του ποιητή, που αυτοαναλύεται. Η δράση συμβαίνει μέσα του. Η δική του σκέψη αποδομεί τον παλιό κόσμο με τις αξίες του – ( εκείνον που ηττήθηκε σε εθνικό επίπεδο στην μεγάλη ήττα του 1897 ) – και φτιάχνει έναν καινούργιο, ιδεατό, με τις ίδιες αξίες αλλά ποιοτικά ανώτερες, με όργανο την «μουσική», ( εδώ το σύμβολο του βιολιού ), δηλαδή την υψηλή Ποίηση.

Ακολουθεί μια εκτενής επικολυρική ποιητική σύνθεση του Παλαμά, που θεωρείται γενικά η ωριμότερή του στο είδος αυτό. Πρόκειται για την Ηρωική Τριλογία «Η Φλογέρα του Βασιλιά», που ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1909 και δημοσιεύθηκε το 1910, συγκροτημένη από 12 ενότητες – (Λόγους) και εκτεινόμενη σε 4.000 στίχους σε 15σύλλαβο.

Η ιστορία που στάθηκε η πηγή της έμπνευσης του ποιητή προέρχεται από μια αναφορά του βυζαντινού ιστορικού Παχυμέρη. Αυτός αναφέρει ότι όταν οι στρατιώτες του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου ανακατέλαβαν το 1261 την Κων/πολη από τους Λατίνους, βρήκαν τον τάφο του μεγάλου αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου συλημένο και το λείψανό του βεβηλωμένο, καθώς του είχαν βάλει στο στόμα μια φλογέρα χάριν εμπαιγμού. Αυτή την εικόνα και την ιστορία του Βουλγαροκτόνου τις συνδύασε ο ποιητής με το αίσθημα ταπείνωσης από την εθνική ήττα του 1897 και με τις ελπίδες που γέννησε ο πρόσφατος τότε Μακεδονικός Αγώνας και έτσι έγραψε το επικό αυτό έργο. Πυρήνας του έργου είναι η μετά τη νίκη του κατά των Βουλγάρων προσκύνηση από τον αυτοκράτορα  του ιερού ναού της Παναγίας της Αθηνιώτισσας στην μεσαιωνική Αθήνα, που δεν ήταν παρά ο αρχαίος ναός της Αθηνάς, ο Παρθενώνας, μετασκευασμένος σε χριστιανική εκκλησία. Το έργο αναδεικνύει τη συνέχεια του ελληνικού έθνους μέσα στους αιώνες και αποπνέει την πίστη του ποιητή στην επιτέλεση της ιστορικής αποστολής του – τη Μεγάλη Ιδέα. Ο Βασιλιάς ως σύμβολο αντιπροσωπεύει πλέον ολόκληρο τον ελληνικό λαό που προώρισται να μεγαλουργήσει.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της μεγάλης εθνικής εξόρμησης για την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας, 1912 – 1922, ο Παλαμάς συνεχίζει αδιάπτωτα την ποιητική του παραγωγή με τον ίδιο ενθουσιασμό. Καρποί εκείνης της περιόδου είναι, μεταξύ άλλων, οι συλλογές : «Οι Καημοί της Λιμνοθάλασσας», «Η Πολιτεία και η Μοναξιά», «Βωμοί» κ.ά.

Η Μικρασιατική Καταστροφή βουλιάζει τον Παλαμά στη συντριβή, καθώς την εκλαμβάνει και σαν προσωπική διάψευση και ήττα. Τη χρονιά της καταστροφής γράφει το έργο «Λύκοι». Αργότερα συνέρχεται και επανέρχεται με το έργο «Το τραγούδι των προσφύγων», στο οποίο αναφωνεί :«Πολίτες ας τη χτίσουμε εδώ την Πόλη με την Αγιά Σοφιά».

Μετά το 1922 η ποιητική παραγωγή του Παλαμά συνεχίζεται με χαμηλότερους ρυθμούς. Καρποί αυτής της περιόδου είναι οι συλλογές : «Δειλοί και Σκληροί Στίχοι», «Ο Κύκλος των Τετράστιχων», «Οι Νύχτες του Φήμιου». Παράλληλα εκδίδει κριτικά μελετήματα και μεταφράσεις ξένων ποιητών.

Από το 1926 είναι Ακαδημαϊκός. Συνταξιοδοτείται το 1928 από το Πανεπιστήμιο. Προτείνεται άτυπα πολλές φορές για το νόμπελ Λογοτεχνίας χωρίς αποτέλεσμα. Μετακομίζει το 1935, μετά από έξωση, από το σπιτάκι επί της οδού Ασκληπιού 3, ( σήμερα πολυκατοικία ), – στην Πλάκα, στην οδό Περιάνδρου 5, ( πρόσφατα διασώθηκε από το να γίνει επίσης πολυκατοικία ).

Η επίθεση των Ιταλών κατά της Ελλάδος το 1940 τον εξοργίζει και τον ωθεί σε δημόσια δήλωση διαμαρτυρίας μαζί με άλλους λογοτέχνες ( Σικελιανό, Μυριβήλη, Ξενόπουλο ), καθώς και πρόσκληση προς τον ελληνικό λαό για καθολική εθνική αντίσταση. Ήταν 1^η Νοεμβρίου 1940, όταν ο Παλαμάς γράφει προς τον ελληνικό λαό : «Αυτό κρατάει ανάλαφρο μεσ’ την ανεμοζάλη – το από του κόσμου τη βοή πρεσβυτικό κεφάλι, – Αυτό το λόγο θα σας πω δεν έχω άλλο κανένα – Μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του ’21 ! ».

Αρρωσταίνει μέσα στην Κατοχή, όπως και η γυναίκα του. Φεύγει πρώτα εκείνη, χωρίς να του το ανακοινώσουν και 18 ημέρες αργότερα στις 27-2-1943 πεθαίνει και ο ίδιος.

Η πάνδημη κηδεία του θα γίνει πράξη αντίστασης του ελληνικού λαού κατά των τυράννων κατακτητών, όταν το πλήθος άρχισε να ψάλλει τον εθνικό ύμνο και ο Σικελιανός στον επικήδειο, που του ετοίμασε, απήγγειλε μεταξύ άλλων : «σε αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα!».

****

(Β)  Μια συνοπτική αποτίμηση της ποιητικής του Κ. Παλαμά :

1) Ως προς τη μορφή : Ο Παλαμάς στην τεχνική του συνδύασε με επιτυχία τα καλύτερα στοιχεία από την προηγούμενή του νεοελληνική δημιουργία, τον Σολωμό, τον Κάλβο, το Δημοτικό τραγούδι και τα έργα της Κρητικής Αναγέννησης με τις σύγχρονές του ευρωπαϊκές τάσεις, του  Παρνασσισμού και του Συμβολισμού, χρησιμοποιώντας ποικίλα μετρικά συστήματα.

2) Ως προς το ιδεολογικό περιεχόμενο : Ο ποιητής μας έγραψε τόσο λυρικές συνθέσεις εστιάζοντας στον ατομικό ψυχισμό, όσο και επικολυρικές αναφερόμενες στα συλλογικά ιδανικά. Τραγούδησε μεν τα εθνικά ιδανικά, αξεχώριστα όμως από τα πανανθρώπινα Η σκέψη του πολύπλευρη και ενίοτε αντιφατική, δεν περικλείει μια μόνο αλήθεια κλειστή, αλλά πλήθος νοημάτων και ιδεών. Έτσι έγινε αντικείμενο πολλών και διάφορων ερμηνειών από ποικίλων απόψεων σχολιαστές, όλοι δε τον διεκδικούν ως δικό τους.

3) Ως προς τη γλώσσα : Μας κληροδότησε μια πλούσια μεστή δημοτική γλώσσα, ικανή όχι μονάχα να εκφράσει τις εξάρσεις του λυρισμού, αλλά και να συντροφέψει τον δημιουργικό πεζό λόγο, καθώς και τον στοχαστικό και ερευνητικό, ( όπως επισημαίνει ο Κ. Θ. Δημαράς ). – Να σημειώσουμε ότι τις θέσεις του στο γλωσσικό ζήτημα τις υπερασπίστηκε με προσωπικό κόστος, αφού το 1911 του επιβλήθηκε γι’ αυτές η ποινή της προσωρινής απόλυσης ενός μηνός από τη θέση που κατείχε, του Γραμματέα του Πανεπιστημίου Αθηνών.

4) Ως προς την διαχρονική αισθητική αξία : 

Στην περίπτωση του Κωστή Παλαμά, σήμερα κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι ο ποιητής κατόρθωσε να ανυψωθεί μέσα σε μια κρίσιμη ιστορική περίοδο για τη χώρα μας, σε σύμβολο Ιστορίας, Ποίησης και Ζωής.

Το αναγνωστικό κοινό της εποχής του, καθώς και η πλειοψηφία των ειδικών, έκριναν θετικά έως εξυμνητικά το έργο του, ( βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Νίκος Βέης, Κων/νος Τσάτσος, Γεώργιος Σεφέρης, Άγγελος Σικελιανός, κλπ.). Υπήρξε πάντως και ισχυρός αντίλογος από όσους του καταλόγισαν : α)ασάφεια ιδεών, β) έλλειψη επαφής με την πραγματική ζωή, γ) κενή μεγαληγορία κλπ., ( βλ. κυρίως, μεταξύ άλλων, Μιχαήλ Μητσάκης, Κων/νος Χατζόπουλος, Γιάννης Αποστολάκης Γιάννης Ψυχάρης κ.ά. ). Τέλος υπήρξε και η ενδιάμεση στάση, που έκρινε θετικά μόνο μέρος του έργου του ποιητή, με προτίμηση στο λυρικό, ( λ.χ. ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, ο Πέτρος Μαρκάκης κλπ. ). 

Μετά από την μικρασιατική καταστροφή, οι συμπάθειες της τότε νέας γενιάς των ποιητών, ( της γενιάς του 20, Καρυωτάκης, Πολυδούρη, Ουράνης κλπ. ), μετακινήθηκαν σε έναν αντίθετο ποιητικό πόλο, στον Κ. Π. Καβάφη. Η περίφημη «γενιά του 30», ( Σεφέρης, Ρίτσος, Ελύτης, Βρεττάκος, Γκάτσος κλπ. ), αναγνώρισε μεν τις οφειλές της στον Παλαμά, αλλά ακολούθησε στην πράξη το ρεύμα του μοντερνισμού, ( ελεύθερος στίχος, λεξιλόγιο της καθημερινής γλώσσας, δραματική ένταση και εισαγωγή του άλογου στοιχείου ).

Μεταπολεμικά πολλοί εκφράζουν την προτίμησή τους προς τον λυρικό παρά προς τον επικό Παλαμά και ως κορυφαίο έργο του θεωρούν την περίφημη «Φοινικιά». 

Σήμερα το ερώτημα σχετικά με τον Παλαμά είναι το αν η ποίησή του, εκτός από ιστορικό μέγεθος, εξακολουθεί να έχει και αισθητική αξία για τους σύγχρονους ανθρώπους.

Τα τελευταία 30 χρόνια πληθαίνουν εντυπωσιακά οι μελέτες και οι δημοσιεύσεις για το Παλαμικό έργο από έγκριτους φιλόλογους – ερευνητές και ποιητές ( μεταξύ αυτών και πολλοί νέοι ), ενώ εκδηλώνεται έντονο ενδιαφέρον κυρίως για το λυρικό του μέρος, ( βλ. Ν. Βαγενάς, Διον. Καψάλης, Ηλ. Λάγιος, Μίμης Σουλιώτης, Αγορή Γκρέκου, Αλ/δρα Σαμουήλ, Ευρ. Γαραντούδης, Β. Πούχνερ κλπ. ). 

Φαίνεται ότι η τελευταία λέξη για τον Παλαμά δεν έχει ακόμη ειπωθεί. Ούτε όμως και ο ίδιος έχει πει την τελευταία του λέξη προς τις νέες γενιές που έρχονται. Ίσως τα καινούργια φτωχά γαλαζωπά ανθάκια θα ξαναβρούν τον Ποιητή που έντυσε τη φοινικιά – ιδέα της ελληνικής ποίησης με το λαμπρότερο ένδυμα και έκανε το θρόισμα της να ακουστεί μελωδικά και θριαμβικά..!

Αθήνα 20 Οκτωβρίου 2023,

Αθανάσιος Δαββέτας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κώστας Χατζηαντωνίου, Πρόλογος στην Ανθολογία Κ. Παλαμά, έκδ. Κέδρος, Αθήνα 2018.
2. Ευριπίδης Γαραντούδης, Εισαγωγή στην ποίηση του Παλαμά – ο Παλαμάς και η κριτική της ποίησής του, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2016.
3. Κ. Θ. Δημαράς, Κωστής Παλαμάς – Η πορεία του προς την Τέχνη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1989.
4. Κων/νος Τσάτσος, «Οι ώρες της Συλλογής» – Η Φοινικιά, Αθήνα 1936.
5. Νάσος Βαγενάς, Η Ειρωνική Γλώσσα – Κριτικές Μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία, «Το Μυστήριο της Φοινικιάς», σελ. 149 – 156, έκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1994.
6. Μίμης Σουλιώτης, «Το μουσικό θρόισμα της Φοινικιάς», εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 24-11-2008.

*Αθανάσιος Δαββέτας, Πρόεδρος Εφετών πολιτικού και ποινικού Εφετείου Αθηνών, Αναπληρωτής Προϊσταμένου, LLM.

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr