Δημήτρης Τσιακανίκας: Ποιος θεωρείται δημιουργός στα έργα τεχνητής νοημοσύνης;

Χωρίς αμφιβολία έχουμε πλέον ξεπεράσει την εποχή της πληροφορίας και έχουμε εισέλθει στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, (artificial intelligence, εφεξής AI). Η εποχή αυτή φέρνει στο προσκήνιο νέα νομικά και ηθικά ερωτήματα. Ένα από τα πιο σημαντικά είναι το καθεστώς του δημιουργού σε έργα που παράγονται από τεχνητή νοημοσύνη. Το ερώτημα αυτό προκαλεί βαθιές συζητήσεις. Συζητήσεις που αφορούν το σύνολο της κοινωνίας και όχι απλά τους θεωρητικούς της νομοθεσίας. Και αυτό διότι εντός του ζητήματος του ποιός πρέπει να απολαμβάνει τα πνευματικά δικαιώματα σε αυτά τα έργα, περιλαμβάνονται και θίγονται θέματα όπως η διαχείριση της δημιουργικότητας, η προστασία της δημιουργικής εργασίας και η δίκαιη ανταμοιβή των δημιουργών. Σε αυτό το πλαίσιο, νομοθετικές προσπάθειες έχουν ήδη ξεκινήσει διεθνώς, με έμφαση στη δημιουργία νέων νομικών δομών που να αντανακλούν την πραγματικότητα της τεχνητής νοημοσύνης. Ωστόσο, η πρόοδος παραμένει αργή και υπάρχει ακόμα αβεβαιότητα όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης των πρωτόγνωρων προβλημάτων που προκύπτουν. Πέραν του νομικού πλαισίου, πρέπει να ληφθεί υπόψη και η ηθική διάσταση του ζητήματος.

Καταρχάς, θα πρέπει να διαπιστώσουμε τι ακριβώς εννοούμε ως τεχνητή νοημοσύνη και, κατά δεύτερον, αν οι δημιουργίες της καλύπτουν τις τυπικές προϋποθέσεις που θα τους επιτρέψει να αναγνωριστούν ως «έργα», στα πλαίσια της πνευματικής ιδιοκτησίας. Αναφερόμενος στην AI, ο καθηγητής Michael Negnevitski την ορίζει ως την ικανότητα μιας μηχανής να κάνει πράγματα, τα οποία, εάν πραγματοποιούνταν από ανθρώπους, θα απαιτούσαν χρήση της νοημοσύνης. Η πραγματοποίηση, λοιπόν, ενός έργου συγκρίσιμου με εκείνο ενός ανθρώπου (Artificial Intelligence: A guide to intelligent systems, Νegnevitsky M., 2011). Όσον όμως αφορά την απόδοση του χαρακτηρισμού του έργου στις ενέργειες ενός προγράμματος, απαραίτητο είναι να αναφέρουμε το περιεχόμενο του όρου αυτού στο νόμο. Στο ελληνικό δίκαιο ως «έργο» θεωρείται κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή (Ν. 2121/1993, άρθρο 2 παρ. 1) . Αξιοσημείωτα, αναφέρεται η φράση «οποιαδήποτε» μορφή. Αυτό επιβεβαιώνει ότι ο νόμος προστατεύει το δημιούργημα, ανεξάρτητα από το μέσο έκφρασης που επιλέχθηκε (Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα, Διονυσία Καλλίνικου, 2021). Επομένως, και ένα πρόγραμμα υπολογιστή θα πρέπει να αποτελεί αποδεκτό μέσο έκφρασης. Το δεύτερο απαραίτητο στοιχείο για την προστασία του πνευματικού δικαιώματος είναι η πρωτοτυπία. Σε γενικές γραμμές, ο νόμος δεν δίνει έναν ορισμό της πρωτοτυπίας. Τα προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή αποτελούν, όμως, εξαίρεση. Σε αυτά, η πρωτοτυπία νοείται ως ένας στοιχειώδης ατομικός χαρακτήρας, μια αποφασιστική συμβολή του ανθρώπου δημιουργού ή χειριστή δίχως την οποία το πρόγραμμα δεν θα μπορούσε να φτάσει στο τελικό αποτέλεσμα (Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα, Διονυσία Καλλίνικου, 2021). Συμπερασματικά, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι το δημιούργημα που μπορεί να φτιάξει ένα πρόγραμμα AI μπορεί να χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία. Όλα σχεδόν τα εξωτερικά στοιχεία του προστατευόμενου έργου καλύπτονται. Το ζητούμενο και ερώτημα είναι το ποια είναι η θέση της ανθρώπινης διάνοιας σε αυτή την εξίσωση και αν η παρουσία (ή απουσία της) είναι καθοριστικός παράγοντας. Δηλαδή, αν θα πρέπει να αναγνωριστεί ως δημιουργός ο προγραμματιστής, ο άμεσος χρήστης του προγράμματος ή κάποιο άλλο πρόσωπο. Ακόμα και το ίδιο το πρόγραμμα AI. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η σχετική Οδηγία της ΕΕ αρχικά δεν προσδιόριζε καν την έννοια του προγράμματος υπολογιστή ώστε η νομοθεσία να μην «ξεπεραστεί» από την ταχεία πρόοδο της τεχνολογίας και επομένως περιοριστεί η εφαρμογή της (EU Copyright Law, A Commentary, Irini Stamatoudi και Paul Torremans, 2021). Χρήσιμο είναι να αναφέρουμε πώς αντιμετωπίζεται διεθνώς αυτό το ζήτημα.

Στον τομέα των πνευματικών δικαιωμάτων, ορισμένες χώρες, έχουν ήδη εισάγει νόμους που μπορούν να παρέχουν προστασία για έργα που παράγονται από υπολογιστή, προβλέποντας την όλο και αυξανόμενη σημασία του φαινομένου. Στις ΗΠΑ, όπου η AI έκανε τα πρώτα πραγματικά της βήματα, έχει υπάρξει μια σημαντική νομολογία που επιχειρεί να διαχειριστεί την προστασία έργων από μη ανθρώπινη πηγή. Αρχικά, το Ανώτατο Δικαστήριο, έθεσε την βάση για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στην ιστορική απόφαση του Feist v. Rural Telescope (Feist v. Rural Telescope, 499 U.S. 340 (1991)) που αφορούσε την πρωτοτυπία. Η υπόθεση Naruto ανήγαγε σε ουσιώδη ρόλο όμως και την φύση του δημιουργού (Naruto v. Slater, No. 16-15469 (9th Cir. 2018)). Η υπόθεση αυτή ήταν τόσο παράξενη όσο και ενδιαφέρουσα. Το 2016, ένας μακάκος ονόματι Naruto είχε πάρει μια φωτογραφική μηχανή που άφησε στο δάσος ένας Βρετανός φωτογράφος φύσης, ο David Slater. Ο πίθηκος τότε χρησιμοποίησε την κάμερα και τράβηξε φωτογραφίες οι οποίες γρήγορα έγιναν διάσημες στο διαδίκτυο και ανέβηκαν σε πολλές ιστοσελίδες, κατόπιν πρωτοβουλίας του Slater. Η ζωοφιλική ένωση PETA, μήνυσε τον Slater απαιτώντας να θεωρηθεί ο Naruto κάτοχος των δικαιωμάτων στις φωτογραφίες κα να πληρωθεί για τη χρήση τους, με την PETA μάλιστα να αναλαμβάνει τον ρόλο του μεσολαβητή και διαχειριστή των εσόδων εκ μέρους του Naruto (!). Ωστόσο, το ομοσπονδιακό δικαστήριο του Σαν Φρανσίσκο απέρριψε τους ισχυρισμούς, δηλώνοντας ότι δεν νοούνται πνευματικά δικαιώματα ελλείψει ανθρώπινης δημιουργικής δραστηριότητας (Who owns the copyright on a book written by artificial intelligence, Samuel Cafasso και Renato Esposito, 2023). Άρα, εάν ένα έργο δεν έχει δημιουργηθεί από άνθρωπο, δεν μπορεί να προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα. Οι ζωγραφιές των ζώων θα μπορούσαν να θεωρηθούν αφηρημένη τέχνη αλλά δεν προστατεύονται καθώς δεν θεωρούνται πραγματική πνευματική δημιουργία. Το Γραφείο Πνευματικών Δικαιωμάτων των ΗΠΑ (Copyright Office), κινούμενο στο ίδιο πλαίσιο με την απόφαση Naruto, δέχεται ως απαραίτητη προϋπόθεση για την προστασία ενός έργου το να προέρχεται εν τέλει από ανθρώπινη πηγή. Η αναλογική εφαρμογή της απόφασης γίνεται δεκτό ότι καλύπτει όλους τους μη ανθρώπους δημιουργούς και άρα, κατά την άποψη αυτή, τα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης δεν πρέπει να θεωρούνται δημιουργοί ή να προστατεύονται ως τέτοιοι. Ένα εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης δεν μπορεί να θεωρηθεί ως δημιουργός επειδή δεν έχει δημιουργική αυτονομία, αλλά αντί αυτού λειτουργεί με βάση τα δεδομένα που εισάγονται από τους ανθρώπους χρήστες του. Ουσιαστικά, ο χρήστης του AI που δημιούργησε το έργο θα κατέχει και τα πνευματικά δικαιώματα επί του έργου, υπό την προϋπόθεση ότι είναι επαρκώς πρωτότυπο και φέρει απόδειξη της ιδιοκτησίας του. Ωστόσο, ο νόμος γύρω από αυτό το θέμα είναι ακόμα σχετικά νέος και προβληματικός, με αποτέλεσμα αντιφάσεις. Τον Φεβρουάριο του 2023, το Copyright Office αποφάσισε ότι ένα κόμικς που δημιουργήθηκε με χρήση AI ήταν κατάλληλο για αυτοτελή προστασία πνευματικών δικαιωμάτων μόνο σε ορισμένο βαθμό. Καθώς η συγγραφέας είχε γράψει όλο το κείμενο και είχε δημιουργήσει τις εικόνες χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα AI Midjourney, τα πνευματικά της δικαιώματα αφορούσαν τα γραπτά κείμενα και το κόμικς ως σύνολο. Ωστόσο, η συγγραφέας δεν απέκτησε τα πνευματικά δικαιώματα επί των μεμονωμένων εικόνων με την δικαιολογία ότι το Midjourney δημιουργεί τις εικόνες απρόβλεπτα και επομένως ο δημιουργός του κόμικς δεν έχει επαρκή έλεγχο στην εμφάνιση της εικόνας που δημιουργεί το AI. Ο ανθρώπινος ρόλος κρίθηκε αδύναμος και όχι αποφασιστικός και το Midjourney κρίθηκε ως ο αληθινός δημιουργός των εικόνων (Artificial intelligence and copyright: Who owns AI-generated images?, Nike Mion, 2023). Το συμβιβαστικά νεφελώδες νομικό καθεστώς δεν είναι απαρατήρητο. Η τάση στις ΗΠΑ, εν τέλει, είναι ο χρήστης του AI να θεωρείται ο αληθινός δημιουργός, εφόσον το έργο του είναι προσωποποιημένο.

Η Δύση δεν είναι μόνη στον αγώνα διαμόρφωσης ενός νέου προστατευτικού πλαισίου. Πρόσφατα στο δικαστήριο της περιοχής Guangzhou της Κίνας κρίθηκε μία διαμάχη με αντικείμενο ένα άρθρο το οποίο γράφτηκε με την χρήση ενός συστήματος τεχνητής νοημοσύνης που ονομαζόταν Dreamwriter και ανήκε στην εταιρεία Tencent (Tencent v. Yingxun Tech, Shenzhen Nanshan District People’s Court, 2019). Το άρθρο δημοσιεύτηκε χωρίς την άδεια της Tencent. Το δικαστήριο απεφάνθη ότι επρόκειτο πράγματι για  προστατευμένο έργο χαρακτηριζόμενο από πρωτοτυπία, καθώς το πρόγραμμα αξιοποίησε δεδομένα που είχε συλλέξει η ομάδα που κατασκεύασε το σύστημα με βάση το οποίο λειτουργούσε το Dreamwriter. Η Κίνα, επομένως, αναγνωρίζει ότι τα παράγωγα των προγραμμάτων AI μπορεί να είναι προστατευόμενα έργα, εφόσον η αρχή τους εντοπίζεται σε κάποια ανθρώπινη δραστηριότητα (Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα, Διονυσία Καλλίνικου, 2021).

Μία ακόμα περίπτωση που θα ήθελα να αναφέρω είναι αυτή του Ηνωμένου Βασιλείου. Η εκεί νομοθεσία διαθέτει (ασυνήθιστα) συγκεκριμένο ορισμό για έργα που παράγονται από υπολογιστή. Σύμφωνα με το Νόμο περί Πνευματικών Δικαιωμάτων, Σχεδίων και Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας του 1988, αυτά είναι τα έργα που «δημιουργούνται από υπολογιστή σε συνθήκες τέτοιες που δεν υπάρχει ανθρώπινος δημιουργός του έργου». Ο νόμος προτείνει ότι το περιεχόμενο που δημιουργείται από AI μπορεί πράγματι να προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα. Προς το παρόν, το ΗΒ επιτρέπει στους προγραμματιστές AI να επιδιώξουν την εξόρυξη κειμένου και δεδομένων, αλλά μόνο για μη εμπορικούς σκοπούς. Μάλιστα, οι συμφωνημένοι όροι χρήσης της καινοτόμου εταιρίας OpenAI εκχωρούν στους χρήστες «όλα τα δικαιώματα, τον τίτλο και το συμφέρον του για την δημιουργία του έργου». Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αγγλική σκέψη ότι υπάρχει  ακόμα η επιλογή την ιδιοκτησία του περιεχομένου να την έχει το ίδιο το πρόγραμμα AI. Η νομοθεσία του ΗΒ, όμως,  απαγορεύει επί του παρόντος σε μια τεχνητή νοημοσύνη να κατέχει πνευματικά δικαιώματα (ή ακόμα και να αναγνωρίσει ότι μια τεχνητή νοημοσύνη τα δημιούργησε), καθώς δεν είναι άνθρωπος και επομένως δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως συγγραφέας ή κάτοχος βάσει του νόμου CDPA (ChatGPT: what the law says about who owns the copyright of AI-generated content, University Of Portsmouth, 2023).

Για το Δικαστήριο της ΕΕ ο πρωταρχικός στόχος είναι η προστασία του δημιουργού μιας ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων από εκείνους που θα μπορούσαν να την καταχραστούν (The Routledge Handbook of EU Copyright Law, Eleonora Rosati, 2021). Το ΔΕΕ επικεντρώνεται στην έννοια της πρωτοτυπίας και υποστηρίζει την απαίτηση μιας εξολοκλήρου ανθρώπινης δημιουργικής διαδικασίας. Το ΔΕΕ έχει επίσης δηλώσει σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην απόφασή-ορόσημο Infopaq (C-5/08 Infopaq International A/S v Danske Dagbaldes Forening) ότι τα πνευματικά δικαιώματα ισχύουν μόνο για πρωτότυπα έργα και ένα πρωτότυπο έργο πρέπει να αντικατοπτρίζει την προσωπικότητα του συγγραφέα, πράγμα που σημαίνει ξεκάθαρα ότι πρέπει να είναι άνθρωπος. Η θέση  του AI Act που ψηφίστηκε με επιτυχία στις 13 Μαρτίου 2024 και βρίσκεται πλέον σε ισχύ, ακολουθεί την νομολογία του ΔΕΕ και επιβεβαιώνει την ευρωπαϊκή τάση διαχωρισμού και προστασίας των δικαιωμάτων των ανθρώπων δημιουργών εναντίον της χρήσης και παραγωγής AI, παραδεχόμενη πρακτικά ότι μόνο ο άνθρωπος μπορεί να είναι δημιουργός ενώ το AI είναι απλά ένα εργαλείο.

Εν κατακλείδι, το ζήτημα του δημιουργού στα έργα τεχνητής νοημοσύνης είναι ακόμα περίπλοκο. Αλλά, καθώς οι αλγόριθμοι και τα τυχόν προγράμματα που χρησιμοποιούνται συχνά είναι τα ίδια, το κρίσιμο στοιχείο της δημιουργικής ατομικότητας και πρωτοτυπίας θα προέλθει από τον μοναδικό τρόπο σύνθεσης και χρήσης των προγραμμάτων του υπολογιστή,  και κατ’ επέκταση, εν τέλει, από το άτομο. Υπό αυτές τις συνθήκες, το άτομο θα μπορούσε να αναγνωριστεί ως δημιουργός, με τον διαμορφωτή του ίδιου του προγράμματος να διατηρεί την ιδιοκτησία του μόνο επί του ίδιου του AI, το οποίο θα γίνεται αντιληπτό ως ένα εργαλείο. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπτυξη ενός ισορροπημένου νομικού πλαισίου που θα προστατεύει τα συμφέροντα όλων των ενδιαφερομένων μερών, συμπεριλαμβανομένων των δημιουργών, των εταιρειών και του κοινού, είναι ουσιώδους σημασίας για τη διασφάλιση της δικαιοσύνης και της καινοτομίας στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.

*Δημήτριος Τσιακανίκας, Δικηγόρος Αθηνών

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr