Ελένη Τροβά: Κανόνες και έθιμα ταφής και ελευθερία της βούλησης

Οι Πυραμίδες, το Τατζ Μαχάλ και άλλα μεγάλα μνημεία αναδεικνύουν τη σημασία του τόπου ταφής για την ιστορία, τη σχέση του θανάτου και της μνήμης, της σημασίας του τάφου καθ’ εαυτού για τους ανθρώπους ιστορικά. Για τη συντήρηση της μνήμης τους,  κάποιοι άνθρωποι καταφεύγουν σε έργα που θεωρούν ότι τους προσφέρουν την αιωνιότητα. Αλλά και ο ίδιος ο τόπος ενταφιασμού αποτελεί σημείο αναφοράς για τον άνθρωπο καθώς στο χώρο εκείνο συναντιέται το παρελθόν και το μέλλον, δηλαδή η μνήμη του προσώπου που αποβίωσε με τους απογόνους του ή όποιον τον θυμάται. Βέβαια η στάση αυτή των ανθρώπων δεν ισχύει για κάθε πολιτισμό καθώς άλλοι πολιτισμοί ανέδειξαν άλλη σχέση του προσώπου με το θάνατο και δεν έδιδαν έμφαση στη μνήμη και τα σύμβολα διατήρησής της. Ετσι, για κάποιους προτιμήθηκε η αποτέφρωση και το σκόρπισμα της στάχτης στον άνεμο, για άλλους η προσφορά του νεκρού ως τροφή στα όρνια κοκ. Οι Γάλλοι πάλι επέλεξαν το Πάνθεον ως τόπο τιμής εκλεκτών νεκρών αφήνοντας την απόφαση της σημασίας της ζωής των προσώπων στους αρμόδιους φορείς να χαράζουν πολιτική μνήμης και αξίας.  Η απόφαση για τον τρόπο διατήρησης της μνήμης άλλοτε λοιπόν επαφίεται στο δόγμα, άλλοτε στην πολιτεία, άλλοτε στην οικογένεια και ενίοτε αποτελεί ζήτημα ελευθερίας της βούλησης του προσώπου που κατά τη διάρκεια του βίου του αποφασίζει για τα του θανάτου και της ταφής του.

Η συζήτηση για τα ταφικά ζητήματα, έθιμα, αντιλήψεις και προσδοκίες παραμένει πάντα επίκαιρη. Πολλοί άνθρωποι μεριμνούν για τα του θανάτου τους μάλιστα περισσότερο από τη μέριμνα για το βίο τους σχεδιάζοντας την ταφή τους, την πομπή που θα προηγηθεί κοκ. Πρόσφατα διαβάζαμε για τον εκλειπόντα βασιλικό σύζυγο της Αγγλίας πώς είχε σχεδιάσει λάβαρο, κατάλληλο όχημα κοκ για την πομπή του νεκρού του σώματος. Δεν είναι ο μόνος. Ενίοτε μάλιστα και η νομοθεσία καταπιάνεται με τα εξαιρετικά γούστα ταφής κάποιων συνανθρώπων μας συνήθως περιβεβλημένων εξουσία και προσβλέποντας σε μεταθανάτια ρύθμιση της τύχης του νεκρού του σώματος.  Δεν θα μπορούσε το ζήτημα παρά να φθάσει στο νομοθέτη. Η νομοθεσία για τα ζητήματα ταφής και τα νεκροταφεία συνδέεται σήμερα κυρίως με τα θέματα δημόσιας υγείας, θρησκευτικών αντιλήψεων αλλά και κόστους γης καθώς πλέον η ακρίβεια δεν επιτρέπει σημαντικές εκτάσεις φιλοξενίας των νεκρών. Όμως δεν περιορίζεται στο σκέλος αυτό καθώς εισήγαγε στη χώρα μας και τη βούληση ως παράγοντα απόφασης για τη μνήμη του ίδιου του προσώπου.

Η ταφή και τα νεκροταφεία θεωρούντο παραδοσιακά ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος στην Ελλάδα ιδίως σχετιζόμενα με την τοπική αυτοδιοίκηση καθώς ο α.ν. 582/1968    ορίζει   ότι   η ίδρυση και η συντήρηση κοιμητηρίων (νεκροταφείων) τα οποία αποτελούν εκτός συναλλαγής, ειδικής χρήσης πράγματα ανήκει στην αποκλειστική  αρμοδιότητα των δήμων και κοινοτήτων. Οι δήμοι και αι κοινότητες υποχρεούνται να φροντίζουν εγκαίρως για την εξασφάλιση των απαιτουμένων χώρων, κειμένων κατ’ αρχήν εκτός σχεδίου πόλεως και μακριά από κατοικημένες περιοχές για κοιμητήρια, τις οποίες να περιβάλουν με πρασινάδα ενώ η συζήτηση για την παραχώρησή τους σε ιδιώτες έχει απασχολήσει την επιστήμη και την πολιτική συμπεριλαμβανομένου ακόμη και του δικαιώματος «αφής κανδηλίων» και της υπαγωγής του ή μη στο ενωσιακό δίκαιο.   Σύμφωνα με τη νομολογία η αρμοδιότητα αυτή των δήμων οργανώνεται με σκοπό, πέραν αυτού της προστασίας της δημόσιας υγείας και του πολεοδομικού σχεδιασμού,  να παρέχεται δημόσια προστασία στη μνήμη των νεκρών αφενός και αφετέρου να εξασφαλίζεται η προστασία της προσωπικότητας των συγγενών των αποθανόντων, υπό τις ειδικότερες εκφάνσεις της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και του συναισθηματικού κόσμου αυτών. Για την οικογένεια μάλιστα μεριμνά ειδικά η νομοθεσία θεσπίζοντας μεταξύ άλλων τη συνέχεια της σχέσης των ζώντων στο μετά θάνατον χώρο που τους αφορά, τον οικογενειακό τάφο (άρθρο 3 παρ. 3 του α.ν. 582/1968). Η νομολογία αναφέρει μάλιστα ότι η σύνδεση της οικογένειας με το νεκρό   επιτυγχάνεται με την εξασφάλιση και την παροχή της δυνατότητας στους συγγενείς αφενός μεν να ενταφιάζουν και να φυλάττουν τα υπολείμματα της προσωπικότητας των προσφιλών νεκρών τους, πτώματα και οστά  αφετέρου δε να εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους (αγάπης, τιμής, ευλάβειας, ευγνωμοσύνης) προς τους νεκρούς τους, μέσω της επικοινωνίας με το χώρο ταφής ή φύλαξης των οστών αυτών και περιποίησης του τάφου ή της οστεοθήκης. Με τον τρόπο αυτό σύμφωνα με τη νομολογία, οι συγγενείς εξακολουθούν να συνδέονται, και μετά την αποσύνθεση του πτώματος, με τη μνήμη της προσωπικότητας του συγκεκριμένου αγαπημένου νεκρού για όσο διάστημα ο χρόνος δεν καταλύει τη σύνδεση αυτή.   Αιφνιδίως όμως με νομοθετική διάταξη θεσπίσθηκε η δυνατότητα ζώντος προσώπου να ρυθμίσει τα ζητήματα της ταφής του με βάση την ιδιωτική του βούληση.

Ετσι σύμφωνα με το άρθ. 15 του ν. 4368/2016: Μέτρα επιτάχυνσης του κυβερνητικού έργου και άλλες διατάξεις δόθηκε η δυνατότητα επιλογής τόπου ενταφιασμού η οποία συνιστά δικαίωμα του προσώπου. Κάθε φυσικό πρόσωπο, εφόσον το επιθυμεί, αναφέρει ο νόμος, μπορεί ελεύθερα με ρητή, χωρίς όρο ή αίρεση, δήλωσή του ενώπιον συμβολαιογράφου να ορίσει τον τύπο της τελετής της κηδείας του και τον τόπο ενταφιασμού του. Με τη δήλωσή του αυτή ορίζονται τα πρόσωπα, συγγενικά ή μη που θα εκτελέσουν την επιθυμία του, τα οποία με σχετική δήλωσή τους στο ίδιο συμβολαιογραφικό έντυπο αποδέχονται τη δήλωση του προσώπου και αναλαμβάνουν την υποχρέωση να την εκτελέσουν. προσώπου και αναλαμβάνουν την υποχρέωση να την εκτελέσουν. Εφόσον τηρηθεί ο κατά τα ανωτέρω τύπος και η διατυπωθείσα επιθυμία του θανόντος δεν αντίκειται σε κανόνες δημόσιας τάξης, υγιεινής ή στα χρηστά ήθη, τα αρμόδια όργανα ή οι υπηρεσίες, που επιμελούνται της ταφής του νεκρού οφείλουν να συμμορφώνονται στη διατυπωθείσα επιθυμία του θανόντος χωρίς οποιαδήποτε άλλη προϋπόθεση ή διαδικασία, ακόμη και αν εναντιωθούν συγγενείς οποιουδήποτε βαθμού.

Λίγο νωρίτερα είχε ρυθμιστεί η δυνατότητα ταφής εκτός νεκροταφείων εντελώς εξαιρετικά με το άρθ. 2 του ν. 582/1968 εκτός των Μοναστηρίων και των Ησυχαστηρίων που ήδη προβλεπόταν και σε περιβόλους ιδρυμάτων για τον ενταφιασμό προσωπικοτήτων που πρόσφεραν σημαντικές υπηρεσίες στο ίδρυμα. Θυμάμαι τον Τρύφωνα Κουταλίδη να πηγαινοέρχεται στο Προεδρικό Μέγαρο με τα σχέδια διατάξεων που επέτρεψαν την μετέπειτα ταφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή στο χώρου του Ιδρύματος Καραμανλή αλλά και τον Αντώνη Βγόντζα να μεριμνά με προσοχή τη ρύθμιση της ταφής του Μιχάλη Κακογιάννη στο χώρο του Ιδρύματος Κακογιάννη όλως εξαιρετικά. Η ρύθμιση αυτή τέθηκε για χάρη του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Μένιο Κουτσόγιωργα κάπως όπως έγινε για τους βασιλείς στα κτήματα στο Τατόι. Το φαινόμενο δεν είναι ιστορικά ανάδελφο. Είναι γνωστό ότι ενετικά έγγραφα βεβαιώνουν, ότι υπήρχε συνήθεια κατά την εποχή της Βεννετοκρατίας να θάβουν τους νεκρούς στους περιβόλους των πολυαρίθμων ναών των πόλεων, εντός αυτών, αλλά και σε μονές. Όσοι αρχιεπίσκοποι, επίσκοποι, δούκες, αρχιστράτηγοι, και λοιποί ευγενείς και φεουδάρχες πέθαιναν, για παράδειγμα, στο Ηράκλειο, θάπτονταν στα προαύλια και τους περιβόλους των ναών του Αγίου Μάρκου, Αγίου Τίτου, Αγίου Φραγκίσκου κ.λπ.   Το ίδιο συνέβαινε και με τους Κρητικούς αρχοντορωμαίους και άλλους προύχοντας Έλληνες κληρικούς και λαϊκούς. Επί Τουρκοκρατίας πάλι επικρατούσε η συνήθεια να θάβονται οι επίσημοι νεκροί, βεζίρηδες, πασάδες, κληρικοί κ.λπ. στους περιβόλους των τζαμιών και τεκέδων.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο τέθηκε και το ζήτημα της ταφής του Μίκη Θεοδωράκη. Η πρόσφατη δικαστική απόφαση κινείται προς την κατεύθυνση της δυνατότητας επιλογής τόπου και τρόπου ταφής στη βάση της ελεύθερης βούλησης,  επιτρέποντας δηλαδή σε κάποιον να ρυθμίσει τα της ταφής του με ιδιωτική βούληση. Βέβαια κανείς δεν μας λέει πώς στην περίπτωση αυτή θα συντελεστεί ο σκοπός του νόμου όπως τον αντιλήφθηκε η νομολογία που αναφέραμε πιο πάνω που αφορά στην οικογένεια. Αλλά αποτελεί επιλογή εκάστου να ταφεί ως έζησε και σύμφωνα με τη βούλησή του καθώς η έννομη τάξη ρυθμίζει την προστασία της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας σε συνταγματικό επίπεδο καθιστώντας τις σχετικές ρυθμίσεις ως προς τη βούληση του προσώπου αναντίρρητα σύμφωνες με το Σύνταγμα.Ο σεβασμός στο σώμα του νεκρού αποτελεί στο σύγχρονο δυτικό κόσμο απόρροια του σεβασμού στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ως αντανάκλαση της μοναδικότητας που αναγνωρίζεται σε κάθε πρόσωπο όσο βρίσκεται εν ζωή. Η αναγωγή στη θεμελιώδη αυτή βάση όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων λειτουργεί νομιμοποιητικά για τρεις διακριτές όψεις δικαιωμάτων που εμπλέκονται στο ζήτημα της ταφής (ή της διάθεσης με άλλον τρόπο του νεκρού σώματος): πρώτον, ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια που επιτάσσει την αξιοπρεπή μεταχείριση του ανθρώπινου λειψάνου, δεύτερον, η προσωπική αυτονομία που επιβάλλει να γίνονται σεβαστές επιθυμίες του προσώπου για τη μετά θάνατον τύχη του σώματός του, και τρίτον, το δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή των συγγενικών προσώπων, επί του οποίου θεμελιώνεται ένα συγκεκριμένο δικαίωμα σεβασμού του πένθους τους. Κατά τη νομολογία του ΕΔΔΑ (βλ. Elli Poluhas Dödsbo v. Sweden, Application no. 61564/00 και Sabanchiyeva and Others v. Russia, Application no. 38450/05) ζητήματα που αφορούν την ταφή προσώπου (στην πρώτη περίπτωση η άρνηση χορήγησης άδειας για μεταφορά της τεφροδόχου σε άλλο οικογενειακό τάφο, στη δεύτερη περίπτωση η μη παράδοση σώματος για ταφή στους συγγενείς μετά τον θάνατο) εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ  : αφενός προστατεύεται η βούληση του προσώπου για την τύχη του σώματός του μετά θάνατον, αφετέρου η επιθυμία των οικείων του να μπορούν να επισκέπτονται τον τάφο του ως μέρος της διαδικασίας του πένθους. Περιορισμοί στα δικαιώματα αυτά μπορούν να επιβληθούν για λόγους δημόσιας ή εθνικής ασφάλειας, δημόσιας τάξης, οικονομικής ευημερίας, πρόληψη ποινικών παραβάσεων και προστασία της υγείας ή της ηθικής, βάσει της παρ. 2 του άρθρου 8. Υπό την έννοια αυτή, μπορεί να επιβληθούν (για λόγους υγειονομικούς ή προστασίας της κοινωνικής ηθικής) περιορισμοί στον τρόπο ή τον τόπο ταφής ή απόρριψης της τέφρας (π.χ. όχι τάφοι σε ιδιωτικούς χώρους, υποχρέωση ταφής εντός συγκεκριμένης προθεσμίας, όχι διασπορά της τέφρας στην ξηρά κ.λπ.).

Ελένη Τροβά, Δικηγόρος, Διδάκτωρ Νομικής

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr