Ευάγγελος Βενιζέλος: Η ταχύτητα απονομής της δικαιοσύνης στην Ελλάδα μπορεί να φθάσει στα ευρωπαϊκά επίπεδα

Κυρία Πρόεδρε της Δημοκρατίας η διπλή φύση της δικαιοσύνης καθορίζει και τη μοίρα της. Όταν αναφέρομαι στη διπλή φύση της δικαιοσύνης εννοώ αφενός μεν τη δικαιοδοτική λειτουργία και το δικαστικό σύστημα με τη μορφή μίας εξουσίας ή έστω μίας λειτουργίας στο πλαίσιο της τριπλής διάκρισης των εξουσιών που εκφράζει την πιο σκληρή και αποτελεσματική όψη του κράτους, αυτή που τέμνει τις διαφορές, επιβάλει το νόμο, τιμωρεί, διαχειρίζεται σε τελικό βαθμό τη νόμιμη βία δηλαδή. Από την άλλη πλευρά η δικαιοσύνη είναι μία «αντιεξουσία», είναι η θεμελιώδης εγγύηση του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η τελευταία καταφυγή του αδικουμένου, ο φραγμός που τίθεται σε όλες τις άλλες όψεις της κρατικής εξουσίας αλλά και σε κάθε εκδοχή ισχύος και επιρροής που μπορεί να μην είναι κρατική αλλά διεθνής, οικονομική ακόμα και ιδεολογική ή αισθητική. 

Η λειτουργία της δικαιοσύνης βρίσκεται συνεπώς στο επίκεντρο όλων των αντιθέσεων, όλων των συγκρουομένων συμφερόντων, όλων των ελπίδων και όλων των προσδοκιών αλλά και όλων των σκοπιμοτήτων. Η δικαιοσύνη παράγει πολιτικά και κοινωνικά αποτελέσματα που συχνά υπερβαίνουν τις επιλογές και τις δυνατότητες των πολιτικών οργάνων του κράτους που είναι δημοκρατικά νομιμοποιημένα. Μόνον την καμπύλη της νομολογίας του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών εάν παρακολουθήσει κανείς, με τελευταίο παράδειγμα την απόφαση για την άμβλωση, αντιλαμβάνεται τι εννοώ. 

Αυτή η πολιτική, κοινωνική, οικονομική, αξιακή και ηθική ισχύς της δικαιοσύνης και των αποφάσεών της φαίνεται διεθνώς, όχι μόνο στην Ελλάδα, στις διάσημες και σκληρές υποθέσεις όλων των δικαιοδοτικών κλάδων. Ειδεχθή εγκλήματα που προκαλούν τεράστιο κοινωνικό ενδιαφέρον, βιοηθικά διλήμματα, οικονομικά μέτρα, όπως αυτά που ζήσαμε την περίοδο του μνημονίου και των πολιτικών λιτότητας με  περικοπές των μισθών και των συντάξεων, μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός, η σχέση των αναπτυξιακών έργων, δημοσίων και ιδιωτικών, με την προστασία του περιβάλλοντος υπό συνθήκες κλιματικής κρίσης, η προστασία των καταναλωτών, η μεταχείριση των δανειοληπτών, είναι μερικά από τα παραδείγματα. 

Πίσω όμως από τις διάσημες και σκληρές υποθέσεις κινείται η καθημερινή λειτουργία της δικαιοσύνης. Η κάθε υπόθεση, ακόμα και η πιο μικρή, είναι κρίσιμη και σπουδαία για τους διαδίκους, τους μάρτυρες, την εμπλεκόμενη οικογένεια και τον κοινωνικό περίγυρο. Αθροιστικά με τον τρόπο αυτό διαμορφώνεται η αίσθηση της κοινωνίας για τη λειτουργία της δικαιοσύνης, για την ποιότητα του κράτους δικαίου αλλά και για την ασφάλεια δικαίου που είναι βασική παράμετρος της ανταγωνιστικότητας της εθνικής οικονομίας. Η σχέση δικαιοσύνης και επενδύσεων ήταν αντικείμενο μίας πολύ ενδιαφέρουσας εκδήλωσης του Κύκλου Ιδεών ήδη από το 2017. 

Η «Δικαιοσύνη», όπως λέει ο τίτλος του θεματικού μας συνεδρίου που θα μας απασχολήσει αυτό το διήμερο, είναι μία εξουσία που πρέπει να μεταρρυθμιστεί και μία ιδέα που πρέπει να αφυπνιστεί. Προφανώς και τα δύο ηχούν μεγαλεπήβολα, ιδίως το δεύτερο. Η δικαιοσύνη ως θεσμός, ως κρατική εξουσία προφανώς μπορεί να φθάσει και στην Ελλάδα στο επίπεδο που επιβάλουν οι θεσμικές προδιαγραφές και οι καλές πρακτικές του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού. Στις  εγγυήσεις της δικαστικής ανεξαρτησίας και της δίκαιης δίκης όπως τη συνοψίζει η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άλλωστε πολλές από τις νεωτερικές μεταβολές που έχει υποστεί η ελληνική νομοθεσία, ιδίως η δικονομική, οφείλονται στην υποχρέωση συμμόρφωσης προς τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και  του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι όμως πολύ δύσκολο στην καθημερινή λειτουργία της δικαιοσύνης να είσαι απολύτως συνεπής με αυτές τις απαιτητικές προδιαγραφές. 

Η αναφορά όμως στη δικαιοσύνη ως ιδέα, ομολογώ ότι δεν είναι κυριολεκτική, θέλει να λειτουργήσει ως διανοητική και ηθική πρόκληση, όχι φιλοσοφικά αλλά πρακτικά, να υπογραμμίσει τη σημασία που έχει η εμπιστοσύνη της κοινωνίας των πολιτών στο δικαστικό σύστημα, άρα να θέσει το ζήτημα της αξιοπιστίας και του κύρους της δικαιοσύνης και όχι βεβαίως το πάντοτε κεντρικό αλλά απώτερο ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης, των ανισοτήτων και της αναδιανομής του πλούτου.

Το συνέδριο δεν φιλοδοξεί, με άλλα λόγια, να ανακαλύψει την πυρίτιδα. Υπάρχει  πλήθος διαθέσιμων ερευνών, μελετών και προτάσεων, θέλουμε να αναζωπυρώσουμε τη συζήτηση για να συνθέσουμε τα στοιχεία που συγκροτούν τη μεγάλη εικόνα. Ξεκινούμε με μία έρευνα που θα παρουσιάσει ο Στράτος Φαναράς για το πώς αντιλαμβάνεται τη δικαιοσύνη και τα προβλήματά της η ελληνική κοινή γνώμη. Θα ασχοληθούμε πολύ με τα στοιχεία που μπορούμε να χαρακτηρίσουμε καταρχάς δικονομικά ή τεχνικά, αυτά που αφορούν τα ένδικα βοηθήματα και μέσα, τις διαδικασίες, τον τρόπο σύνταξης και την ποιότητα των δικογράφων και των αποφάσεων, την εκπαίδευση και επιμόρφωση δικαστικών λειτουργών και δικηγόρων, τις εναλλακτικές μορφές δικαιοσύνης, όπως η διαιτησία και η διαμεσολάβηση, την αξιοποίηση διαδικασιών, όπως η διοικητική επίλυση διαφορών ή ο ποινικός συμβιβασμός, τις τεράστιες δυνατότητες της ψηφιακής δικαιοσύνης και της τεχνητής νοημοσύνης, τις υποδομές, κτιριακές και ψηφιακές, την αδυναμία διεξαγωγής δικών λόγω έλλειψης ή μη αξιοποίησης αιθουσών με ακραίο παράδειγμα τη δίκη για το Μάτι και τα πασίγνωστα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Δικαιοσύνη , τις ελλείψεις σε δικαστικούς λειτουργούς και κυρίως υπαλλήλους, τη σημασία της ύπαρξης σώματος επιστημονικών συνεργατών και εμπειρογνωμόνων και δικαστικής αστυνομίας, τους προσδιορισμούς, τις αναβολές, τον τρόπο κατάρτισης των πινακίων και των εκθεμάτων -είδαμε και τη νέα εξέλιξη σε σχέση με το λεγόμενο ηλεκτρονικό πινάκιο- τις τεράστιες ασυμμετρίες της δικαστικής χωροταξίας, τόσο της πολιτικής και ποινικής όσο και της διοικητικής δικαιοσύνης.

Θέλουμε όμως να συνδυάσουμε τη δικονομική και τεχνική προσέγγιση που καλύπτει κυρίως τη δεύτερη ημέρα με μία πολιτική εν ευρεία εννοία, όχι κομματική και όχι συγκυριακή, πολιτική με την ευρεία πραγματικά έννοια του όρου, το ζήτημα. Το εναρκτήριο ερώτημα του συνεδρίου είναι γιατί ενώ γίνονται συχνές και πυκνές νομοθετικές παρεμβάσεις και βήματα σε σχέση με τις κτιριακές και ψηφιακές υποδομές, με στόχο την επιτάχυνση και την απονομή της δικαιοσύνης, βήματα νομοθετικά πάρα πολλά, αυτό εξακολουθεί με βάση όλες τις έρευνες να είναι το πρώτο ιεραρχικά ζήτημα θεσμικού χαρακτήρα και η θέση της Ελλάδας στις διεθνείς κατατάξεις βρίσκεται πάντα χαμηλά. Πίσω δε από το πρόβλημα της ταχύτητας για το οποίο συζητούμε ιδίως υπάρχει πάντα το πρόβλημα της ποιότητας και της αξιοπιστίας. Κάτι λείπει.

Για το λόγο αυτό πρέπει να συζητηθεί, νομίζω, το ζήτημα της αναγκαίας πολιτικής συναίνεσης και αποφασιστικότητας, δεν αρκεί η αποφασιστικότητα, χρειάζεται κάτι περισσότερο, χρειάζεται μία εθνική, μία κοινωνική βούληση, η οποία να έχει συνέχεια. Πρέπει να τεθεί το ερώτημα αν οι δικαστικοί λειτουργοί και οι δικηγόροι διαθέτουν την αναγκαία μεταρρυθμιστική δεκτικότητα και βεβαίως να εξετασθεί ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία προσλαμβάνει το αίτημα της απονομής δικαιοσύνης και τις εγγυήσεις του κράτους δικαίου. Άλλωστε η σχέση μεταξύ κράτους δικαίου και κοινού περί δικαίου αισθήματος, που αποτέλεσε και αυτό αντικείμενο εκδήλωσης του Κύκλου το 2018, είναι πάντα θεμελιώδες ζήτημα για την ποιότητα της δικαιοσύνης. 

Δεν μπορούν, προφανώς, να δοθούν απαντήσεις και μάλιστα πλήρεις σε τέτοιας έντασης ερωτήματα. Μπορούμε όμως να συμβάλουμε στην κατάρτιση του καταλόγου των προβλημάτων και να καταγράψουμε προτάσεις για μία συγκροτημένη και συστηματική πολιτική δικαιοσύνης που δίνει ουσιαστικό περιεχόμενο στις συνταγματικές επαγγελίες και ανταποκρίνεται στις ευρωπαϊκές προδιαγραφές. 

Θέλω να ευχαριστήσω θερμά την οργανωτική ομάδα του Κύκλου Ιδεών που υπό το συντονισμό της Αφροδίτης Αλ Σάλεχ οργάνωσε και το θεματικό αυτό συνέδριο που προέκυψε ως μία απαίτηση από το συνέδριο το ετήσιο του Κύκλου, που πραγματοποιήθηκε πριν από ένα περίπου μήνα, με κεντρικό θέμα την ανάγκη για μία εθνική στρατηγική υπό συνθήκες διεθνούς περιδίνησης. 

Ευχαριστώ θερμά την ηγεσία της δικαιοσύνης, η οποία ήδη μας τιμά με την παρουσία της και τη συμμετοχή της στις συζητήσεις, όλες τις ομιλήτριες και όλους τους ομιλητές, όλες τις συντονίστριες και όλους τους συντονιστές και κυρίως όλες και όλους εσάς που έχετε την καλοσύνη να μετέχετε στην προσπάθεια αυτή, όχι παθητικά, αλλά ενεργητικά με τη συμμετοχή σας στη συζήτηση που θα ακολουθήσει. 

Κυρία Πρόεδρε της Δημοκρατίας, η παρουσία σας εδώ σήμερα, στην εναρκτήρια συνεδρίαση, φυσικά υπό την ιδιότητα την πολιτειακή που φέρετε, του ανωτάτου άρχοντος, αλλά και υπό την προηγούμενη ιδιότητά σας, της Προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας, είναι πολλαπλά τιμητική για τον Κύκλο Ιδεών, για εμένα προσωπικά, για το συνέδριό μας και είμαι βέβαιος για όλες και όλους εκείνους που συμμετέχουν. Θέλω και από εδώ να σας συγχαρώ, γιατί εκφράσατε την ευαισθησία όλων μας με την επίσκεψή σας στο Κίεβο και να σας ευχηθώ να συνεχίσετε την εκπλήρωση των πολιτειακών σας καθηκόντων με τον ίδιο επιτυχημένο και ακριβή τρόπο, με τον οποίο ασκήσατε και ολοκληρώσατε τα δικαστικά σας καθήκοντα.

* Ευάγγελος Βενιζέλος, Καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ, πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ

*Χαιρετισμός Ευάγγελου Βενιζέλου στο συνέδριο του Κύκλου Ιδεών «Δικαιοσύνη: Η μεταρρύθμιση μιας εξουσίας και η αφύπνιση μιας ιδέας»

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr