Γρηγόρης Τσόλιας: Η αναγνώριση και ταυτοποίηση προσώπων για σκοπούς δίωξης του εγκλήματος σύμφωνα με το Π.Δ. 75/2020 και την πρόταση Κανονισμού Ε.Ε. για την Τεχνητή Νοημοσύνη

Η εγκατάσταση και η ετοιμότητα προς λειτουργία κλειστών κυκλωμάτων βιντεοεπιτήρησης (CCTV) σε δημόσιους χώρους συνιστά από μόνη της έναν άμεσο κίνδυνο για τα προσωπικά δεδομένα και τις ατομικές ελευθερίες των πολιτών που εισέρχονται στο πεδίο λήψης-εμβέλειας του συστήματος. Εάν η τεχνική αυτή δυνατότητα συνδυαστεί επιπλέον με τη χρήση λογισμικών τεχνητής νοημοσύνης και συστημάτων αναγνώρισης-ταυτοποίησης προσώπου, τότε η επέμβαση στα ατομικά δικαιώματα καθίσταται βαθύτερη και άρα απαιτείται η λήψη διασφαλιστικών μέτρων τόσο για το ίδιο το γεγονός της κατασκευής και λειτουργίας των συστημάτων όσο και για την πλήρωση των ουσιαστικών και διαδικαστικών εγγυήσεων ενεργοποίησής τους και εν συνεχεία επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων.

Η τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου (facial recognition technology-FRT) που αποσκοπεί στην ταυτοποίηση φυσικών προσώπων δια της επεξεργασίας βιομετρικών δεδομένων βασίζεται σε συστήματα, εφαρμογές και λογισμικά τεχνητής νοημοσύνης που εκπαιδεύονται με βάση συγκεκριμένα πρότυπα να παρέχουν κατ’ αρχήν τις σχετικές πληροφορίες ταυτοποίησης. Τα συστήματα αυτά που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο της λεγόμενης «προβλεπτικής ή προγνωστικής αστυνόμευσης» (predictive policing)1 παρέχουν, ανάλογα με το λογισμικό τους, την δυνατότητα εξαγωγής σε πραγματικό χρόνο αυτοματοποιημένων συμπερασμάτων περί της μελλοντικής πιθανότητας τέλεσης ενός εγκλήματος, με βάση τη στάση του σώματος, τις κινήσεις, τις μικροεκφράσεις του προσώπου, ακόμη και τη χροιά ή τον τόνο της φωνής ενός φυσικού προσώπου ανάλογα με τον επιδιωκόμενο σκοπό της επεξεργασίας π.χ. σε σχέση με τις πιθανότητες να εγκληματήσει ένα άτομο που στέκεται έξω από μια Τράπεζα.

IΙ. Το Π.∆. 75/2020 για τη χρήση συστημάτων επιτήρησης σε δημόσιους χώρους Με το Π.∆. υπ’ αρ. 75/2020 (ΦΕΚ Α’173/10.9.2020) «Χρήση συστημάτων επιτήρησης με λήψη ή καταγραφή ήχου ή εικόνας σε δημόσιους χώρους» κατ’ εφαρμογή της εξουσιοδοτικής διάταξης του άρθρου 14 παρ. 4 ν. 3917/2011 ορίσθηκαν οι ειδικότεροι κανόνες για την εγκατάσταση και λειτουργία, σε δημόσιους χώρους, συστημάτων λήψης ή καταγραφής ήχου ή εικόνας, στο μέτρο που διενεργείται επεξεργασία προσωπικών δεδομένων κατά τρόπο ώστε να επιτυγχάνονται αποτελεσματικά οι σκοποί του νόμου, με ταυτόχρονη διασφάλιση των δικαιωμάτων των προσώπων που θίγονται από τη χρήση των συστημάτων αυτών.

Από τις διατάξεις του άρθρου 8 παρ. 2 Π.∆. 75/2020 προβλέπεται η συλλογή και διατήρηση των προσωπικών δεδομένων (εικόνας ή και ήχου) όσων προσώπων εισέρχονται στο πεδίο λήψης των συστημάτων επιτήρησης, των οποίων τα δεδομένα διατηρούνται σε τρεις (3) περιπτώσεις: i) για δεκαπέντε (15) μέρες και μετά διαγράφονται αυτόματα εφόσον δεν είναι ύποπτοι για την τέλεση των εγκλημάτων του άρθρου 3 εδ. α ́ του Π.∆., ii) μέχρι την αμετάκλητη απαλλαγή ή καταδίκη όσων έλαβαν την ιδιότητα του υπόπτου και εν συνεχεία κατηγορουμένου για τα ίδια εγκλήματα και iii) όσων, ενώ δεν εμπίπτουν σε καμία από τις προηγούμενες δύο (2) κατηγορίες, συγκεντρώνουν δικαιολογημένες υπόνοιες μελλοντικής προπαρασκευής ή διάπραξης στο μέλλον των ίδιων εγκλημάτων, με βάση τα κριτήρια οριοθέτησης που προβλέπονται από την ίδια διάταξη.

Η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων για σκοπούς πρόληψης μελλοντικών εγκλημάτων προβλέπεται από τις διατάξεις της Οδηγίας 680/2016 (“Police Directive-LED”), όπως ενσωματώθηκε με το ∆ ́ κεφάλαιο του ν. 4624/2019, ενώ το αντίστοιχο νομικό πλαίσιο της Γερμανίας κρίθηκε από το Ε∆∆Α ως σύμφωνο με τις επιταγές του άρθρου 8 ΕΣ∆Α2.

Παρά την απουσία ρητής πρόβλεψης για την εγκατάσταση και λειτουργία συστημάτων ΤΝ, η διατύπωση του άρθρου 2 του Π.∆. 75/2020 με αναφορά σε «πρόσθετο εξοπλισμό για τη μετάδοση, αποθήκευση και κάθε είδους περαιτέρω επεξεργασία της εικόνας και του ήχου» θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι τα περιλαμβάνει.

Τέλος, η χρήση του υλικού που συλλέγεται από τέτοια συστήματα βιντεοεπιτήρησης για τη διακρίβωση εγκλημάτων επιτρέπεται μόνο εφόσον τηρηθούν οι ουσιαστικές και διαδικαστικές εγγυήσεις της εθνικής νομοθεσίας, οι διατάξεις της οποίας πρέπει να είναι σύμφωνες προς τις επιταγές του άρθρου 8 ΕΣ∆Α σύμφωνα και με την πρόσφατη απόφαση του Ε∆∆Α Berlizev v Ukraine (αρ. πρ. 43571/12) της 08.7.2021, με την οποία διαπιστώθηκε η συναφής παραβίαση από την ειδική ανακριτική πράξης της καταγραφής εικόνας με ειδικά τεχνικά μέσα χωρίς την έκδοση προηγούμενη δικαστικής απόφασης.

IΙΙ. Η πρόταση Κανονισμού Ε.Ε. για την Τεχνητή Νοημοσύνη

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με το σχέδιο Κανονισμού Τεχνητής Νοημοσύνης η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει την δημιουργία σχετικού νομικού πλαισίου ακολουθώντας μια προσέγγιση με βάση τον κίνδυνο (risk based approach) κατηγοριοποιώντας τα συστήματα ΤΝ ανάλογα με το επίπεδο κινδύνου που ενδέχεται να προκαλέσουν στην ασφάλεια και τα θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα των πολιτών και των επιχειρήσεων διακρίνοντας μεταξύ συστημάτων

1. «μη αποδεκτού κινδύνου», που απαγορεύονται πλήρως, ii. «υψηλού κινδύνου» των οποίων η κατασκευή και χρήση υπόκειται σε αυστηρές υποχρεώσεις προτού επιτραπεί η διάθεση και η κυκλοφορία τους στην αγορά, iii. «περιορισμένου κινδύνου», των οποίων η χρήση επιτρέπεται υπό συγκεκριμένες υποχρεώσεις διαφάνειας και iv. «ελαχίστου κινδύνου», των οποίων η χρήση επιτρέπεται χωρίς την επιβολή υποχρεώσεων με βάση τη πρόταση σχεδίου Κανονισμού ΤΝ.

Β. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΗΣ ΒΙΟΜΕΤΡΙΚΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΓΙΑ ΣΚΟΠΟΥΣ ∆ΙΩΞΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ

1. Σύμφωνα με το σχ. Καν. ΤΝ ως σύστημα απομακρυσμένης βιομετρικής αναγνώρισης/ταυτοποίησης (Remote Biometric Identification-RBI) ορίζεται το σύστημα ΤΝ που αποσκοπεί στην εξ αποστάσεως αναγνώριση φυσικών προσώπων δια της σύγκρισης των βιομετρικών δεδομένων ενός προσώπου σε σχέση προς τα βιομετρικά δεδομένα τα οποία περιλαμβάνονται σε μια βάση δεδομένων αναφοράς, χωρίς να γνωρίζει εκ προοιμίου ο χειριστής του συστήματος (π.χ. η Αστυνομία) εάν το υπό διερεύνηση πρόσωπο θα είναι παρόν και δύναται να ταυτοποιηθεί κατά τη λειτουργία του συστήματος. Περαιτέρω, το σχ. Καν. ΤΝ διακρίνει μεταξύ συστήματος απομακρυσμένης βιομετρικής αναγνώρισης/ταυτοποίησης που λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο (real-time RBI) και προβαίνει σε άμεση ή με ελάχιστη καθυστέρηση ταυτοποίηση και συστήματος που λειτουργεί ετεροχρονισμένα (post RBI) και προβαίνει σε ταυτοποίηση όχι σε πραγματικό χρόνο αλλά μεταγενέστερα. Τέλος, το σχ. Καν. ΤΝ διακρίνει μεταξύ συστημάτων απομακρυσμένης βιομετρικής αναγνώρισης/ταυτοποίησης σε δημόσια προσβάσιμους χώρους και μη.
2. Από τις διατάξεις του άρθρου 6 σε συνδυασμό με το Παράρτημα ΙΙΙ περ. 1 α ́ και περ. 6 του σχ. Κ ΤΝ προκύπτει ότι τα συστήματα απομακρυσμένης βιομετρικής αναγνώρισης/ταυτοποίησης που λειτουργούν είτε σε πραγματικό χρόνο (real-time RBI) είτε ετεροχρονισμένα (post RBI) εμπίπτουν στην κατηγορία συστημάτων ΤΝ υψηλού κινδύνου, είτε χρησιμοποιούνται από ιδιώτες, είτε από αρμόδιες δημόσιες αρχές για τους σκοπούς της δίωξης του εγκλήματος.

Όταν όμως τα ανωτέρω συστήματα ΤΝ λειτουργούν σε πραγματικό χρόνο (real time RBI) σε δημόσια προσβάσιμους χώρους για σκοπούς δίωξης του εγκλήματος, τότε εμπίπτουν κατά το άρθρο 5 παρ. 1 περ. δ ́ στην κατηγορία των συστημάτων «μη αποδεκτού κινδύνου» και η χρήση τους απαγορεύεται, εκτός αν είναι αυστηρά αναγκαία για έναν από τους ακόλουθους σκοπούς:

1. τη στοχευμένη αναζήτηση πιθανών θυμάτων εγκλημάτων, περιλαμβανομένων εξαφανισμένων παιδιών
2. την πρόληψη επέλευσης συγκεκριμένης, σοβαρής και άμεσης απειλής για τη ζωή ή τη φυσική ασφάλεια φυσικών προσώπων ή τρομοκρατικών επιθέσεων

iii. τη διακρίβωση των εγκλημάτων που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της Απόφασης Πλαίσιο για το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης.

Με τις προτεινόμενες διατάξεις του σχ. Κ ΤΝ εισάγονται δύο (2) σημαντικές προϋποθέσεις εγγυητικού χαρακτήρα για τη λειτουργία των συστημάτων σε πραγματικό χρόνο σε δημόσια προσβάσιμους χώρους: πρώτον, η ρητή πρόβλεψη εγκατάστασης και λειτουργίας από εναργείς και αναλυτικές ρυθμίσεις ουσιαστικού και διαδικαστικού χαρακτήρα που περιλαμβάνονται σε διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας και δεύτερον, η προηγούμενη αδειοδότηση λειτουργίας του συστήματος από ανεξάρτητη και αμερόληπτη δικαστική ή διοικητική αρχή, κατόπιν αιτιολογημένου και τεκμηριωμένου αιτήματος της αρμόδιας αρχής.

3. Νομική βάση της εν λόγω επεξεργασίας βιομετρικών δεδομένων συνιστά το άρθρο 16 ΣΛΕΕ και επομένως οι διατάξεις του σχ. Κ ΤΝ εφαρμόζονται ως ειδικότερες (“lex specialis”) εκείνων της Οδηγίας 680/16, όπως ενσωματώθηκαν με το άρθρο 46 ν. 4624/2019, που ρυθμίζουν το ίδιο αντικείμενο, ήτοι την επεξεργασία βιομετρικών δεδομένων. Επομένως, η διάταξη του άρθρου 46 ν. 4624/2019 φαίνεται κατ’ αρχήν ότι δεν επαρκεί για την απευθείας-άμεση εγκατάσταση και λειτουργία συστημάτων ΤΝ απομακρυσμένης βιομετρικής ταυτοποίησης σε πραγματικό χρόνο σε δημόσια προσβάσιμους χώρους ακόμη και στην παρούσα περίσταση κατά την οποία δεν υφίσταται Κανονισμός ΤΝ, καθώς μια τέτοια εθνική διάταξη θα πρέπει να παρέχει τα εχέγγυα του «ποιοτικού» και «εναργούς» νόμου που απαιτείται από τη νομολογία του Ε∆∆Α και του ∆.Ε.Ε. κατ’ εφαρμογή των διατάξεων του ΧΘ∆ΕΕ και ΕΣ∆Α, όπως έκρινε και η Αρχή Προστασίας ∆εδομένων (ΑΠ∆) με την υπ’ αρ. 3/2020 Γνωμοδότησή της.

*Γρηγόρης Τσόλιας, Δικηγόρος, ΜΔ Ποινικών Επιστημών Τακτικό Μέλος Αρχής Προστασίας Δεδομένων Εθνικός Εμπειρογνώμονας Working Group CDPC του Συμβουλίου της Ευρώπης “Artificial Intelligence & Criminal Law”

*Το άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στο δέκατο τέταρτο τεύχος του Nova Criminalia, της νέας περιοδικής έκδοσης  της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων τον Δεκέμβριο του 2021

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr