Ιωάννα Ν. Αναστασοπούλου: Περί της (ιδιότυπης) ευθύνης νομικών προσώπων για εγκλήματα δωροδοκίας κατά τον ν. 5090/2024

1. Τα άρθρα 134-135 του ν. 5090/2024 θεμελίωσαν την «ευθύνη νομικών προσώπων σε περιπτώσεις αδικημάτων δωροδοκίας», προκαλώντας έντονο προβληματισμό όσον αφορά στη φύση της ευθύνης αυτής. Πρόκειται, άραγε, περί διοικητικής, ποινικής ή άλλου είδους ευθύνης; Ο νομοθέτης στις ως άνω διατάξεις αλλά και στην «Ανάλυση Συνεπειών Ρύθμισης» δεν δίνει κάποια ρητή απάντηση στο ως άνω ερώτημα. Στην τελευταία επισημαίνεται ότι η εν λόγω ρύθμιση κατατείνει στην προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στα διεθνή πρότυπα, με ειδική αναφορά στη Σύμβαση του ΟΟΣΑ για τη δωροδοκία στις διεθνείς επιχειρηματικές συναλλαγές και το άρθρ. 2 αυτής, καθώς και στην πρακτική των διεθνών μηχανισμών αξιολόγησης της εφαρμογής τους1.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι εκ της ανωτέρω Σύμβασης του ΟΟΣΑ, την οποία η χώρα μας κύρωσε με τον ν. 2656/1988, δεν προκύπτει υποχρέωση για την εισαγωγή ειδικώς ποινικής ευθύνης νομικών προσώπων για τα κρίσιμα αδικήματα. Στο άρθρο 2 της εν λόγω Σύμβασης προβλέπεται ως υποχρεωτική η εισαγωγή στην εσωτερική νομοθεσία της ευθύνης των νομικών προσώπων για τη δωροδοκία αλλοδαπού δημοσίου υπαλλήλου, αλλά καταλείπεται στα κράτη μέρη η επιλογή της φύσης της ευθύνης2.

Από τα πρόσφατα νομοθετικά κείμενα προκύπτει μόνον ότι βούληση του (άγνωστου) συντάκτη του ν. 5090/2024 ήταν η θεμελίωση μιας ειδικής αυτοτελούς ευθύνης των νομικών προσώπων ή οντοτήτων για τις περιοριστικά αναφερόμενες στο άρθρ. 134 παρ. 1 πράξεις δωροδοκίας. Ήδη στη θεωρία η εν λόγω ευθύνη χαρακτηρίζεται ως «οιονεί ποινική»3, «ποινική (;)»4, «διοικητική»5 ή «υβριδικό μόρφωμα ευθύνης»6.

Πράγματι στις σχετικές ρυθμίσεις εντοπίζουμε στοιχεία που προσιδιάζουν σε διοικητική ευθύνη (όπως, μεταξύ άλλων, η  προβλεπόμενη χρηματική κύρωση [πρόστιμο]), αλλά και στοιχεία που προσιδιάζουν σε ποινική ευθύνη (όπως, μεταξύ άλλων, η επιβολή της κύρωσης από ποινικό δικαστήριο σε ποινική διαδικασία). Με τον τρόπο αυτό, όπως εύστοχα επισημαίνει η Καϊάφα-Γκμπάντι, εισάγεται μια καινοτομία με κομβικές συνέπειες για το ποινικό μας σύστημα, καθώς ανοίγει η κερκόπορτα της αναγνώρισης ποινικής ευθύνης για τα νομικά πρόσωπα, με όλους τους κινδύνους που αυτή ενέχει7.

Εν προκειμένω δεν θα υπεισέλθουμε στην εκτενή διεθνή και εγχώρια επιστημονική συζήτηση περί της ποινικής ευθύνης νομικών προσώπων, την οποία αιφνιδίως και ατυχώς παρέκαμψε πλήρως ο Έλληνας νομοθέτης θεσπίζοντας τις κρίσιμες διατάξεις χωρίς καν προηγούμενη διαβούλευση.

Πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι οι υπό συζήτηση νεοπαγείς διατάξεις του ν. 5090/ 2024 εμφανίζουν σοβαρό ζήτημα συμβατότητας με τις προβλέψεις του άρθρ. 96 παρ. 1 Συντ, καθώς «[σ]τα τακτικά ποινικά δικαστήρια ανήκει η τιμωρία των εγκλημάτων και η λήψη όλων των μέτρων που προβλέπουν οι ποινικοί νόμοι.»8. Αντ’ αυτού τα ποινικά δικαστήρια καλούνται πλέον, εφόσον συντρέχουν οι περιστάσεις των παρ. 1 και 2 του άρθρ. 134 ν. 5090/2024, να αποφασίσουν για την επιβολή (θηριωδών) προστίμων, αλλά και για το αν θα ανακληθεί ή ανασταλεί η άδεια μιας επιχείρησης ή αν θα της απαγορευθεί η άσκηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας.

1. II. Πέραν δε του ζητήματος της φύσης της εν λόγω ιδιότυπης ευθύνης, η κατάστρωση των διατάξεων των άρθρ. 134, 135 ν. 5090/2024 προκαλεί έντονους προβληματισμούς και αναδεικνύει κρίσιμα πρακτικά ερωτήματα. Απολύτως ενδεικτικώς, και όλως επιγραμματικώς, επισημαίνουμε τα εξής:

(i) Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι το άρθρ. 135 ν. 5090/2024 αρχίζει με τη φράση: «Σε περίπτωση που έχει ασκηθεί ποινική δίωξη για τις αξιόποινες πράξεις που αναφέρονται στην παρ. 1 του άρθρου 134 (…).», χωρίς να γίνεται καμία αναφορά στο προ της άσκησης ποινικής δίωξης διαδικαστικό στάδιο. Δεν είναι κατανοητό για ποιο λόγο το νομικό πρόσωπο καλείται το πρώτον στην κυρία ανάκριση, «χάνοντας» το κρίσιμο στάδιο της προκαταρκτικής εξέτασης.

(ii) Στην παρ. 3 του άρθρ. 135 ν. 5090/2024 αναφέρεται ότι η κλήση του νομικού προσώπου ή της οντότητας στην ποινική δίκη γίνεται με τις ίδιες διατυπώσεις και μέσα στις ίδιες προθεσμίες που καλείται ο κατηγορούμενος. Αφού αναφέρεται η διαδικασία κλήσης στο ακροατήριο, επανερχόμαστε στη συνέχεια στην ίδια παράγραφο στο ζήτημα της κλήτευσης του νομικού προσώπου ή της οντότητας στο πλαίσιο της κύριας ανάκρισης από τον ανακριτή. Σχετικώς προκύπτει το ερώτημα αν θα πρέπει να εμφανιστεί αυτοπροσώπως ο νόμιμος εκπρόσωπος (ή οι νόμιμοι εκπρόσωποι) του νομικού προσώπου προς απολογία ενώπιον του ανακριτή9, ή αν θα μπορεί εν προκειμένω να εμφανιστεί ο πληρεξούσιος συνήγορος ή ο νόμιμος εκπρόσωπος και να εγχειρίσει το απολογητικό υπόμνημα του νομικού προσώπου. Κατά την εδώ υποστηριζόμενη ερμηνεία, η άκρως προσωπική στιγμή της απολογίας του κατηγορουμένου ενώπιον του ανακριτή δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποκατασταθεί από την υποχρέωση εμφάνισης και «απολογίας» του νομίμου εκπροσώπου/ή των –πιθανότατα περισσότερων– νομίμων εκπροσώπων του νομικού προσώπου. To τελευταίο, καλούμενο προς απολογία, θα υποβάλει δια του πληρεξουσίου συνηγόρου ή του νομίμου εκπροσώπου του γραπτό απολογητικό υπόμνημα. Ο ανακριτής, αυτονοήτως, έχει πάντοτε τη δυνατότητα να καλέσει τον νόμιμο εκπρόσωπο του νομικού προσώπου ως μάρτυρα (εάν δεν είναι και ο ίδιος κατηγορούμενος ως φυσικό πρόσωπο). Αντιστοίχως, στην ακροαματική διαδικασία κατ’ άρθρ. 135 παρ. 3 ν. 5090/2024 δεν δικάζεται ούτε κάθεται στο εδώλιο ο νόμιμος εκπρόσωπος του νομικού προσώπου, αφού κατηγορείται το νομικό πρόσωπο, για το οποίο και μόνο εφαρμόζεται η προβλεπόμενη στο ως άνω άρθρο διαδικασία.

(iii) Το νομικό πρόσωπο έχει κατ’ άρθρ. 134 παρ. 4 ν. 5090/2024 έως την τυπική περάτωση της κύριας ανάκρισης τη δυνατότητα να ζητήσει την έναρξη διαδικασίας ποινικής διαπραγμάτευσης, αντικείμενο της οποίας μπορεί να είναι μόνο η επιβλητέα κύρωση. Το πρακτικό διαπραγμάτευσης περιέχει αναγνώριση ευθύνης του νομικού προσώπου ή της οντότητας και τη συμφωνηθείσα κύρωση. Όμως τούτη η προϋπόθεση αναγνώρισης ευθύνης μπορεί, για ευνόητους λόγους που άπτονται και της φήμης μιας επιχείρησης, να λειτουργήσει αποτρεπτικά όσον αφορά στην απόφαση του νομικού προσώπου να εισέλθει στην εν λόγω διαδικασία. Ας σημειωθεί ότι σε αντίστοιχες διαδικασίες στο εξωτερικό δεν προβλέπεται ομολογία ενοχής της εταιρείας για αξιόποινες πράξεις προκειμένου να τελεσφορήσει ο εναλλακτικός τρόπος περάτωσης της ποινικής διαδικασίας10.

Εύστοχη είναι, πάντως, η πρόβλεψη ότι το πρακτικό της διαπραγμάτευσης δεσμεύει μόνο το νομικό πρόσωπο και απαγορεύεται να αποτελέσει μέρος της δικογραφίας που έχει σχηματιστεί κατά των φυσικών προσώπων. Η παραμονή του στη δικογραφία συνιστά προσβολή του δικαιώματος των φυσικών προσώπων σε δίκαιη δίκη.

(iv) Σημαντικά ερωτήματα προκαλεί και η προβλεπόμενη στην παρ. 5 του άρθρ. 135 ν. 5090/2024 δυνατότητα του νομικού προσώπου, αν δεν έχει κληθεί, να παρέμβει εκουσίως στην ποινική δίκη, και μάλιστα έως την έναρξη της αποδεικτικής διαδικασίας σε κάθε βαθμό διαδικασίας. Μπορεί επίσης να παρέμβει και κατά την προδικασία, μόνον όμως όταν ενεργείται κύρια ανάκριση.

Σχετικώς επισημαίνεται στη θεωρία ότι μοιάζει αδιευκρίνιστο εάν η εκούσια παρέμβαση του νομικού προσώπου στη διαδικασία στο ακροατήριο γίνεται αποκλειστικά προς υποστήριξη του κατηγορουμένου φυσικού προσώπου, και προκειμένου να συνδράμει στην απαλλαγή του, ή αν μπορεί να οδηγήσει ακόμη και στην κατάγνωση της ευθύνης του νομικού προσώπου και στην επιβολή κυρώσεων εις βάρος του. Πράγματι η τελευταία ερμηνεία καθιστά την εν λόγω διαδικασία μια σχεδόν ακατανόητη επιλογή11.

Στην «Ανάλυση Συνεπειών Ρύθμισης» αναφέρεται ότι στην παρ. 5 διευκρινίζονται οι προϋποθέσεις της ως άνω (εκούσιας) παρέμβασης «κατά το πρότυπο του παλαιού θεσμού του αστικώς υπευθύνου»12. Ως γνωστόν, οι διατάξεις περί αστικώς υπευθύνων καταργήθηκαν με τον νέο ΚΠΔ (ν. 4620/2019), γιατί, όπως αναφερόταν στην Αιτιολογική Έκθεση του τελευταίου13, συνδέονταν με τη διεκδίκηση και επιδίκαση αστικών αξιώσεων, οι οποίες πλέον μετά τη γενίκευση της παράστασης για υποστήριξη της κατηγορίας δεν είναι δυνατές14. Διερωτάται, λοιπόν, κανείς, ποια λογική ώθησε παρά ταύτα τον νομοθέτη, εν έτει 2024, να προβλέψει τη δυνατότητα παρέμβασης του νομικού προσώπου «κατά τα πρότυπα του αστικώς υπευθύνου». Παράλληλα, η διοίκηση μιας εταιρείας και οι νομικοί σύμβουλοι αυτής καλούνται πλέον να εξετάσουν το ενδεχόμενο μιας τέτοιας «παρέμβασης», χωρίς να είναι σαφές με ποια κριτήρια θα πρέπει να ληφθεί η σχετική απόφαση, πού κατατείνει η εν λόγω διαδικασία, αλλά ούτε και πώς θα αξιολογείται η εν λόγω παρέμβαση (ή η μη παρέμβαση) από τις αρχές.

(v) Στην παρ. 3 του άρθρ. 134 ν. 5090/2024 αναφέρεται ότι για τη σωρευτική ή διαζευκτική επιβολή των κυρώσεων που προβλέπονται στις παρ. 1 και 2 και για την επιμέτρηση των κυρώσεων αυτών λαμβάνονται υπόψη όλες οι σχετικές περιστάσεις και ιδίως «(…) στ) οι ενέργειες του νομικού προσώπου ή της οντότητας μετά την τέλεση της παράβασης, ιδίως η διεξαγωγή εσωτερικής έρευνας, η οποία συνέβαλε στη διαλεύκανση της παράβασης». Με τον τρόπο αυτό γίνεται, για πρώτη φορά στην ελληνική νομοθεσία, αναφορά στη διενέργεια (ιδιωτικών) εσωτερικών ερευνών ως παράγοντα που αξιολογείται για την επιβολή ηπιότερων κυρώσεων σε ένα νομικό πρόσωπο. Ωστόσο η εν λόγω αναφορά είναι απολύτως αόριστη, χωρίς κανένα προσδιορισμό των προϋποθέσεων υπό τις οποίες μια τέτοια έρευνα μπορεί να κριθεί αξιόπιστη, και διαφαίνεται ότι γίνεται χωρίς συναξιολόγηση της σχετικής προβληματικής που επί δεκαετίες απασχολεί έντονα άλλες έννομες τάξεις. Ας ελπίσουμε ότι τουλάχιστον θα ανοίξει τον δρόμο για την πιο συστηματική νομοθετική αντιμετώπιση των ιδιωτικών εσωτερικών ερευνών και στη χώρα μας.

Το μόνο βέβαιον είναι ότι κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μεταβίβασης μιας επιχείρησης θα πρέπει στο εξής να ελέγχεται και η τυχόν ύπαρξη εκκρεμούς (ή το ενδεχόμενο έγερσης) διαδικασίας κατά του νομικού προσώπου κατά τα άρθρ. 134, 135 ν. 5090/2024. Το συνεχώς –κι ενίοτε υπερβολικά– διογκούμενο ρυθμιστικό πλαίσιο της δραστηριότητας των επιχειρήσεων εισέρχεται πλέον και στο ομιχλώδες πεδίο μιας ιδιότυπης, υβριδικής, «οιονεί ποινικής», ή όπως αλλιώς χαρακτηρίζεται, ευθύνης.

1 Βλ. σελ. 144 της Ανάλυσης Συνεπειών Ρύθμισης.

2 Βλ. αναλυτικώς Μ. Κόλλια, Ποινική ευθύνη νομικών προσώπων;, σε: https://theartofcrime.gr , Νοέμβριος 2019, Δ. Στίγγα, Η ευθύνη νομικών προσώπων για αδικήματα δωροδοκίας, ΠοινΔικ 2024, 541, 543.

3 Βλ. Η. Αναγνωστόπουλο, Ο Ν. 5090/2024 και οι επιχειρήσεις, σε: https://www.sev.org.gr/arthografia_mme/o-n-5090-2024-kai-oi-epicheiriseis/ , Θ. Παπακυριάκου, Η περιουσία ως αντικείμενο προστασίας και ελέγχου στο ελληνικό ποινικό δίκαιο: Ο ποινικός έλεγχος της περιουσίας, (Οι ρυθμίσεις για το ξέπλυμα χρήματος & τη δήμευση – Τόμος ΙΙ), 2024, σελ. 357.

4 Βλ. Π. Τοπαλνάκο, Οι νομοθετικές αλλαγές του Ν 5090/2024 στις περί διαφθοράς διατάξεις του ΠΚ με άμεση ισχύ, ΠοινΔικ 2024, 301, 304.

5 Βλ. Στίγγα, ό.π., 541, 545.

6 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, Τα χαρακτηριστικά και η φιλοσοφία των «παρεμβάσεων» του ν. 5090/2024 σε θεσμούς του Γενικού Μέρους του Ποινικού Κώδικα, ΠοινΧρ 2024, 241, 245.

7 Βλ. Καϊάφα-Γκμπάντι, ό.π., 241, 243.

8 Βλ. σχετικώς Καϊάφα-Γκμπάντι, ό.π., 241, 245.

9 Τούτο φαίνεται να υποστηρίζει ο Τοπαλνάκος, ό.π., 301, 305, καθώς αναφέρει ότι: «… αντίστοιχα δε κλητεύεται το νομικό πρόσωπο ενώπιον του ανακριτή (…) προφανώς προκειμένου να απολογηθεί ο νόμιμος εκπρόσωπος αυτού (…)».

10 Βλ. Η. Αναγνωστόπουλο, Συμφωνίες αναβολής της ποινικής δίωξης (deferred prosecution agreements) και ποινική λογοδοσία, ΠοινΧρ 2023, 481, 482.

11 Βλ. την ορθή παρατήρηση Τοπαλνάκου, ό.π., 301, 306.

12 Σελ. 45 αυτής.

13 Σελ. 31 αυτής.

14 Βλ. Σελ. 31 της Αιτιολογικής Έκθεσης.

* Ιωάννα Ν. Αναστασοπούλου, Επίκ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

** Το άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στο 21o τεύχος του Nova Criminalia, της περιοδικής έκδοσης  της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων τον Ιούλιο 2024

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr