Κώστας Κοσμάτος: Το δικαίωμα προσφυγής για τις συνθήκες κράτησης κατά το άρθρο 6 Α του Σωφρονιστικού Κώδικα μετά το Ν 4985/2022

Ι. Είναι γνωστό ότι η χώρα μας επιδεικνύει ιδιαίτερα κακές επιδόσεις στο πεδίο της έκτισης των ποινών. Άλλωστε, η κακή κατάσταση των σωφρονιστικών καταστημάτων στη χώρα μας είναι διαχρονική και έχει οδηγήσει κατ’ επανάληψη το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε έκδοση αποφάσεων που την καταδικάζουν για απάνθρωπες συνθήκες κράτησης, κυρίως εξαιτίας του υπερπληθυσμού^[1]. Μάλιστα, σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Επιτροπής κατά των Βασανιστηρίων του Σεπτεμβρίου του 2022, παρατηρήθηκε «μια σταθερή επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης και της μεταχείρισης των κρατουμένων κατά την τελευταία δεκαετία»[2]. 

ΙΙ. Με το άρθρο 8 του Ν 4985/2022[3], εισάγεται νέο άρθρο 6Α στο ΣωφρΚ, με τίτλο «Άρθρο 6Α Προσφυγή κρατουμένων για τις συνθήκες κράτησης και δίκαιη ικανοποίηση». Βασικά στοιχεία της διάταξης αυτής είναι τα εξής:

α) Προβλέπεται (άρθρο 6 Α παρ. 1) δικαίωμα προσφυγής του κρατουμένου στο Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινής του άρθρου 86 Σωφρονιστικού Κώδικα, δηλαδή στο Συμβούλιο Πλημμελειοδικών του τόπου κράτησης,  στις περιπτώσεις μη τήρησης κανόνων διαβίωσης των κρατουμένων, ιδίως των άρθρων 21 (Χώροι διαβίωσης των κρατουμένων), 25 (Υγιεινή και καθαριότητα), 27 (Υγειονομική περίθαλψη), 32 (Διατροφή), 36 παρ. 1 (Σωματική άσκηση και άθληση) του Σωφρονιστικού Κώδικα και στο άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, καθώς και σε άλλους διεθνείς κανόνες για τη μεταχείριση των κρατουμένων.

β) Η προβλεπόμενη στο άρθρο 6 Α  Σωφρονιστικού Κώδικα προσφυγή των κρατουμένων για τις συνθήκες διαβίωσής τους, σύμφωνα με το γράμμα του νόμου αφορά στο σύνολο των κρατουμένων, όπως καταδίκων, υποδίκων σε Σωφρονιστικά Καταστήματα ή αστυνομικά κρατητήρια. Επίσης δικαιούχοι του δικαιώματος της προσφυγής του άρθρου 6 Α καθίστανται και οι πρώην κρατούμενοι, οι οποίοι θα πρέπει να την ασκήσουν στο Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινής εντός  αποκλειστικής προθεσµίας τεσσάρων (4) µηνών από την απόλυσή τους.

γ) Βασικό κριτήριο για την άσκηση της προσφυγής, κατά τη διάταξη του άρθρου 6 Α, αποτελεί η δυσμενής επίδραση στην κατάσταση της σωματικής ή ψυχικής υγείας του κρατουμένου, από την μη τήρηση των παραπάνω κανόνων διαβίωσης.

δ) Στην παρ. 2 του άρθρου 6 Α ρυθμίζεται η διαδικασία υποβολής και εκδίκασης της προσφυγής. Ειδικότερα:

1. i.Η προσφυγή μπορεί να ασκηθεί είτε εγγράφως είτε προφορικώς στον Διευθυντή του Σωφρονιστικού Καταστήματος ή στη γραμματεία του Δικαστηρίου Εκτέλεσης Ποινών και συντάσσεται γι’ αυτό σχετική έκθεση.
2. ii.Η προσφυγή συνοδεύεται στο Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινής με τις έγγραφες απόψεις του Διευθυντή του Καταστήματος.

iii. Ο κανόνας που ορίζει η διάταξη του άρθρου 6 Α είναι ότι ο προσφεύγων κρατούμενος δεν μετάγεται κατά τη συνεδρίαση του Δικαστηρίου. Ωστόσο, το Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινών δύναται, μετά από αίτημα του προσφεύγοντος, εφόσον συντρέχουν ειδικοί λόγοι που μνημονεύονται στην απόφαση, να ζητήσει τη μεταγωγή και αυτοπρόσωπη εμφάνισή του για να εκθέσει τις απόψεις του.

1. iv.Το Δικαστήριο αποφασίζει σχετικά με την προσφυγή το αργότερο μέσα σε τριάντα (30) ημέρες από την άσκησή της.

δ) Κατά την παρ. 3 του άρθρου 6 Α προβλέπονται οι δυνατότητες που έχει το Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινών σε περίπτωση αποδοχής της προσφυγής. Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με την ισχύουσα ρύθμιση του άρθρου 6 Α ΣωφρΚ, το Δικαστήριο:

1. i.Διατάσσει κάθε πρόσφορο κατά την κρίση του μέτρο, για την εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης του κρατουμένου εντός του Σωφρονιστικού Καταστήματος ή του κρατητηρίου της Αστυνομίας.
2. ii.Διατάσσει τη μεταφορά του κρατουμένου στο νοσοκομείο των φυλακών ή άλλο δημόσιο νοσοκομείο.

iii. Διατάσσει τη μεταφορά ή την κατά προτεραιότητα μεταγωγή του κρατουμένου σε άλλο κατάστημα κράτησης σύμφωνα με το άρθρο 72 ΣωφρΚ.

1. iv.Επιδικάζει, εφόσον υποβληθεί σχετικό αίτημα από τον προσφεύγοντα, χρηματική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη που υπέστη, το χρηματικό ποσό της οποίας ορίζεται από πέντε (5) έως τριάντα (30) ευρώ ανά ημέρα παραβίασης και με ευεργετικό υπολογισμό της ποινής, ο οποίος υπολογίζεται σε µία (1) επιπλέον ημέρα έκτισης ανά δέκα (10) ημέρες κράτησης υπό δυσμενείς συνθήκες.
2. v.Κατά ρητή επιταγή της ίδιας διάταξης, η σχετική απόφαση που εκδίδεται επί της προσφυγής δεν υπόκειται σε ένδικα μέσα.

ΙΙΙ. Τα ζητήματα που προκύπτουν από τις νέες προβλέψεις για το δικαίωμα προσφυγής των κρατουμένων, κατά τη νέα διάταξη του άρθρου 6 Α ΣωφρΚ, εστιάζονται στα παρακάτω πεδία:

α) Από τη γραμματική ερμηνεία της νέας διάταξης του άρθρου 6 Α ΣωφρΚ προκύπτει ζήτημα σχετικά με το βάρος απόδειξης των λόγων της προσφυγής από τον κρατούμενο, δεδομένων των μέσων που διαθέτει (αδυναμία φωτογράφησης, πλήρους καταγραφής, δεδομένων), σε συνδυασμό με το κριτήριο που θέτει η ίδια διάταξη για την άσκηση της προσφυγής, δηλαδή τη δυσμενή επίδραση στην κατάσταση της σωματικής ή ψυχικής υγείας του κρατουμένου, από την μη τήρηση των προβλεπόμενων κανόνων διαβίωσης. Είναι εμφανές ότι εν προκειμένω ο κρατούμενος επιφορτίζεται υπέρμετρα να αποδείξει όχι μόνο τον υπερπληθυσμό στο κατάστημα που κρατείται, αλλά και την επίδρασή του στην υγεία του. Στο πλαίσιο αυτό, για την ερμηνεία και την εφαρμογή της διάταξης θα πρέπει να κάνουμε δεκτό ότι η χωρητικότητα του συγκεκριμένου καταστήματος που κρίνεται για τις συνθήκες διαβίωσης στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, σε συνδυασμό με την ύπαρξη υπερπληθυσμού, αρκούν για να θεμελιώσουν την βασιμότητα της προσφυγής του κρατουμένου για μη προβλεπόμενες συνθήκες διαβίωσης. Αποδεικτικό, δε, στοιχείο αποτελεί ο σχετικός Πίνακας της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής για τη χωρητικότητα των κρατουμένων στα Καταστήματα Κράτησης που ενημερώνεται ανά 15νθήμερο από το αρμόδιο Υπουργείο.

β)H η μεταγωγή σε άλλο κατάστημα μπορεί υποθετικά να οδηγήσει σε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, ωστόσο βιώνεται πολλές φορές ως μέτρο τιμωρίας του κρατουμένου, ιδίως στις περιπτώσεις όπου το κατάστημα κράτησης από το οποίο διατάσσεται η μεταγωγή αποτελεί τον τόπο κατοικίας του κρατουμένου. Έτσι, στις περιπτώσεις αυτές ο κρατούμενος που προσφεύγει για τις συνθήκες διαβίωσής του στο κατάστημα κράτησης του τόπου που ζει η οικογένειά του και έχει από τα μέλη της τακτικές επισκέψεις, μπορεί να μεταχθεί σε άλλο κατάστημα που μπορεί να βρίσκεται σε μακρινή απόσταση και η επικοινωνία του με το οικογενειακό του περιβάλλον να μειωθεί αισθητά ή και να χαθεί. Ουσιαστικά, η απόφαση του Δικαστηρίου για μεταγωγή σε άλλο σωφρονιστικό κατάστημα μπορεί να οδηγήσει σε προσβολή άλλων δικαιωμάτων του κρατουμένου, όπως την επικοινωνία του με το οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον. Τούτο, διότι η απομάκρυνσή του από τον τόπο της κατοικίας του σηματοδοτεί αδυναμία ευχερούς διεξαγωγής επισκεπτηρίου συγγενών και συνηγόρων υπεράσπισής του. Με βάση τις επισημάνσεις αυτές, η κρίση του Δικαστηρίου Εκτέλεσης Ποινής θα πρέπει να ερευνά και να συνεκτιμά τις παραπάνω παραμέτρους που σαφώς επιδρούν θετικά (ή αντίστοιχα αρνητικά) στην ψυχική υγεία του κρατουμένου.

γ) Ερμηνευτικά θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι η καταβολή αποζημίωσης μπορεί να σωρευθεί και με άλλα αιτήματα του κρατουμένου, όπως η εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης του κρατουμένου εντός του Καταστήματος, ή η μεταφορά του στο νοσοκομείο των φυλακών ή άλλο δημόσιο νοσοκομείο ή την κατά προτεραιότητα μεταγωγή του σε άλλο κατάστημα κράτησης. Τούτο, διότι η αποζημίωση ανάγεται στο παρελθόν και αφορά την ηθική βλάβη που ουσιαστικά υπέστη ο κρατούμενος, ζώντας για χρονικό διάστημα σε ένα περιβάλλον που οι συνθήκες διαβίωσής του δεν ήταν επαρκείς.

δ) Είναι προφανές ότι η αυτοπρόσωπη εμφάνιση του κρατουμένου θα πρέπει να είναι υποχρεωτική για το δικαστήριο. Η παρουσία του κρατουμένου και η ανάπτυξη του αιτήματός του ενώπιον του δικαστηρίου αποτελεί ουσιαστικά την ολοκλήρωση της άσκησης του δικαιώματος για δικαστική προστασία. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να δεχθούμε ότι, παρά την contra διατύπωση του νόμου, το δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας (όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 21 του Συντάγματος) απαιτεί την αυτοπρόσωπη εμφάνιση του κρατουμένου ενώπιον του Δικαστηρίου, ιδίως στις περιπτώσεις που ο κρατούμενος δεν εκπροσωπείται από συνήγορο.

ε) Ιδιαίτερα προβληματική είναι η ρητή απαγόρευση στο άρθρο 6 Α παρ. 4 β’ ΣωφρΚ, σύμφωνα με την οποία δεν παρέχεται το δικαίωμα άσκησης ενδίκου μέσου κατά της απόφασης του Δικαστηρίου Εκτέλεσης Ποινής. Η αμετάκλητη κρίση ενός και μόνον οργάνου για την κρίση ως προς τη σχετική παραβίαση φαίνεται ότι αποτελεί περιορισμό του δικαιώματος δικαστικής προστασίας.

1. IV.Αναμφισβήτητα, η πρόβλεψη για παροχή έννομης προστασίας στους κρατουμένους με την παροχή δικαιώματος προσφυγής για τις συνθήκες κράτησης κινείται σε θετική κατεύθυνση, ωστόσο αρχικό μέλημα της Πολιτείας θα πρέπει να αποτελεί η δημιουργία και λειτουργία καταστημάτων κράτησης που να πληρούν όσα ο Σωφρονιστικός Κώδικας ορίζει.

Από την παραπάνω παρουσίαση της διάταξης του άρθρου 6 Α ΣωφρΚ προκύπτει ότι με τη νέα ρύθμιση δεν δίνεται προτεραιότητα στην άμεση αποκατάσταση των συνθηκών διαβίωσης του κρατουμένου, όπως θα μπορούσαν να είναι η αύξηση του χρόνου παραμονής του εκτός των κελιών ή η οργανωμένη άθληση ή η διεύρυνση του χρόνου εργασίας ή η αύξηση του χρόνου και του τρόπου των επισκέψεων ή η διευκόλυνση της τηλεφωνικής επικοινωνίας με την αύξηση του αριθμού των κοινόχρηστων καρτοτηλεφώνων.

Με τις νέες διατάξεις φαίνεται ότι επιχειρείται κυρίαρχα η «αποσυμφόρηση» του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου επί προσφυγών κρατουμένων που ασκούνταν σωρηδόν για παραβιάσεις του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ. Όπως ορθά παρατηρείται «υφίσταται ο κίνδυνος να αποτελέσει η συγκεκριμένη προσφυγή κενό γράμμα, που εισήχθη κατ’ επίφαση, για να αποφεύγεται προσωρινά η καταδίκη της χώρας από το ΕΔΔΑ, λόγω παραβίασης των άρθρων 3 και 13 της ΕΣΔΑ, αλλά και για να τερματιστεί η επιτήρηση της χώρας από την επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης»[4].

*Κώστας Κοσμάτος, Αν. Καθηγητής Νομικής ΔΠΘ – Δικηγόρος

** αναδημοσίευση από NOVA CRIMINALIA

^[1]. Βλ. σχετικά τις καταδικαστικές αποφάσεις σε βάρος Ελλάδας μας που έχουν εκδοθεί ύστερα από προσφυγές κρατουμένων για τις συνθήκες κράτησης στα περισσότερα καταστήματα κράτησης της χώρας σε www.nsk.gr

[2] Βλ. αναλυτικά https://rm.coe.int/1680a7ce97

[3] Βλ. τη συνολική επεξεργασία του στη Βουλή, σε https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=0b5ff810-934f-423b-930b-af2e01419bab

[4] Ένωση Ελλήνων Ποινικολόγων, σε Συνοπτική Αξιολόγηση του Σχ/Ν «Αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός Σωφρονιστικού Κώδικα- τροποποιήσεις στον ν. 2776/1999».

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr