Κυριάκος Αλέξιος Εφραίμ Γατουρτζίδης : Το δικαίωμα στην προσωπικότητα συγκρουόμενο με τα ΜΜΕ

Δεν είναι λίγες οι φορές που τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας -άλλοτε άθελά τους και άλλοτε όχι και τόσο- προβάλλουν δεδομένα για την ιδιωτική ζωή κάποιων ανθρώπων· αυτούσιες τις συνομιλίες που είχε ένας εγκληματίας με οικείους του ακόμα και αν δεν αφορούν όλες εξ αυτών άμεσα την εν λόγω υπόθεση, περιττές πληροφορίες περί ατόμων που απασχολούν την επικαιρότητα, φωτογραφικό υλικό και όχι μόνο, το οποίο δημοσιεύεται κάποιες φορές δίχως την πραγματική συναίνεση κανενός αλλά και ρεπορτάζ που έχουν χάσει τον ορίζοντά τους.

Θίγεται έτσι αμέσως ή εμμέσως η προσωπικότητα των συγκεκριμένων ανθρώπων, ένα μάλιστα συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα (άρθρο 5 του Συντάγματος). Το δικαίωμα στην ενημέρωση αντιτίθεται στο προηγούμενο και κατ’ αυτόν τον τρόπο κρίνονται επιτρεπτοί, υπό όρους, οι όποιοι περιορισμοί του δικαιώματος στην προσωπικότητα. Επομένως, προσωπικότητα και ενημέρωση φύσει συγκρούονται. Το δίκαιό μας επιτρέπει αυτή τη διαπάλη μέχρι ενός ορίου. Θα ακολουθήσει μια σύντομη περιγραφή που θα αναδείξει αυτό το «όριο» ώστε αν υπερβαίνεται, να γίνεται αντιληπτό.

Ατομικά Δικαιώματα

Μεταξύ των άλλων υφίστανται ατομικά δικαιώματα γνωστά ως «επικοινωνιακά». Το δικαίωμα της εκφράσεως, η ελευθερία της εκφράσεως δια του τύπου και εν γένει των ΜΜΕ είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Τα παραπάνω, εξαιρετικά συχνά αντιπαραβάλλονται στο δικαίωμα της ιδιωτικότητας ή και της τιμής, τυπικές εκφάνσεις του ευρύτερου δικαιώματος στην προσωπικότητα.

Όλα τα ατομικά δικαιώματα αντικειμενικά έχουν ίδια τυπική ισχύ μεταξύ τους. Η εκάστοτε περίπτωση σύγκρουσης των είναι που προσδίδει στο κάθε δικαίωμα διαφορετικό νομικό απόηχο προκειμένου κάποιο εν τέλει να κατισχύσει. Αξιοσημείωτο πως αρχικά τα δικαιώματα αυτά πρωτίστως αποσκοπούσαν στην προστασία των ιδιωτών από το κράτος, έπειτα με παρεμβάσεις της νομικής θεωρίας και δη της γερμανικής, αφορούν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών.

Το δικαιολογημένο συμφέρον

Πρωταγωνιστική διάταξη δεν θα μπορούσε να συνιστά εδώ κάποια άλλη πέρα από την 367ΠΚ η οποία προσέδωσε το απαιτούμενο νομικό θεμέλιο για την λεγόμενη άρση του αδίκου χαρακτήρα της εξυβρίσεως και της δυσφημήσεως όταν εμπλέκεται το δικαιολογημένο συμφέρον. Το δικαίωμα της προσωπικότητας εν μέρει υποχωρεί καθώς μόνο έτσι δύναται να επιτευχθεί η ευρύτερη δυνατή πληροφόρηση.

Μάλιστα, η 367ΠΚ δεν συνιστά την μόνη διάταξη που αίρει το «άδικο». Ανήκει στην οικογένεια των διατάξεων (όπως: 282ΑΚ αυτοδικία, 284, 985ΑΚ και 22ΠΚ άμυνα, 285ΑΚ και 25ΠΚ κατάσταση ανάγκης) εκείνων οι οποίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ερμηνευτικοί ουσιαστικά κανόνες που προκρίνουν ειδικώς την υπεροχή ενός δικαιώματος έναντι ενός άλλου εν προκειμένω «αντιθέτου».

Στην Ελλάδα κατέληξαν οι θεωρητικοί και ακολούθησε η νομολογία στο ότι το δικαιολογημένο συμφέρον, και όπου δικαιολογημένο εννοείται επιβεβλημένο, μπορεί να έχει και χαρακτήρα δημόσιο, ανήκον στην ολότητα. Πάντως σε κάθε περίπτωση οφείλει να προηγείται στάθμιση της προσβαλλόμενης έκφανσης της προσωπικότητας έναντι του δικαιώματος του συνόλου στην πληροφόρηση. Το μέσο που θα χρησιμοποιηθεί για την πληροφόρηση θα πρέπει μάλιστα να κριθεί αναγκαίο και όχι δυσανάλογο στον σκοπό που επιδιώκεται. Υφίσταται άτυπα ένα μαχητό τεκμήριο πως εφόσον το συμφέρον αποδεικνύεται δικαιολογημένο η ενέργεια των ΜΜΕ είναι νόμιμη. Κάτι τέτοιο δεν εφαρμόζεται αν αναδυθούν συστατικά στοιχεία της 363ΠΚ δηλαδή συκοφαντικής δυσφημήσεως ή πράξεως γενικά εκ της οποίας προκύπτει σκοπός εξυβρίσεως.

Τρόπος εκφοράς των γεγονότων

Το όποιο γεγονός πρέπει πάντοτε να παρουσιάζεται εξισορροπημένα και όχι μονολιθικά, διότι έτσι παύει να χαρακτηρίζεται το δικαιολογημένο συμφέρον και τα ΜΜΕ δρουν παράνομα. Το ίδιο ισχύει και για την χρήση εξυβριστικών επιθέσεων για γεγονότα των οποίων η υπόσταση αμφισβητείται, αφού θεωρείται ότι προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και γίνεται λόγος έτσι για σκοπό εξυβρίσεως.

Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να ειπωθεί ότι υπερισχύει δίχως άλλο το δικαίωμα στην προσωπικότητα έναντι της ψυχαγωγίας, αν ο φορέας του έχει δηλώσει την αντίθετη βούλησή του.

Κάτι που τα ΜΜΕ καταπατούν συνήθως είναι το δικαίωμα στην λήθη, που γεννάται από την παρέλευση σημαντικού χρονικού διαστήματος από το εν λόγω συμβάν που τότε είχε απασχολήσει την επικαιρότητα.

Επιπλέον, απαγορεύεται η αυτολεξεί μετάδοση και αναπαραγωγή εκφράσεων, ειδικά ύβρεων, κάποιου παρά μόνο επιτρέπεται η αναφορά του γενικού πλαισίου συμπεριφοράς του.

Τέλος, ακόμα και αν η απόλυτη ακρίβεια μιας εκτίμησης μπορεί να αποδειχθεί ανέφικτη, για να είναι νόμιμη πρέπει να έχει προηγηθεί η μεγαλύτερη δυνατή απόπειρα επαλήθευσης της και εξακριβώσεως της αλήθειας. Αν τύχει να παρουσιαστούν απλώς υποψίες τότε θα πρέπει να τονιστεί ο μη αποδεδειγμένος χαρακτήρας των.

Ιδιωτικός βίος

Αυτό που ουσιαστικά θίγεται στις περισσότερες των περιπτώσεων είναι ο ιδιωτικός βίος του καθενός. Ο τελευταίος αντιπροσωπεύει και αυτοπροσδιορίζει κάθε άτομο, ώστε απερίσπαστο από εξωτερικές παρεμβάσεις να ασκεί τις προσωπικές και οικογενειακές του δραστηριότητες. Η ιδιωτικότητα είναι τα μάλα συνυφασμένη με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Την ιδιωτικότητα προστατεύουν το σύνταγμα (άρθρο 2παρ. 2 , 9παρ. 1, 9α, 19 και 93παρ. 2), ο ΠΚ (άρθρο 334, 366 και 370), ο ΑΚ (άρθρο 57 και 59), η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 12), η ΕΣΔΑ (άρθρο 8) και το Διεθνές σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (άρθρο 17).

Το κριτήριο της κοινωνικής δραστηριότητας

Είναι προφανές πως τα δικαιώματα των προσώπων που απασχολούν την επικαιρότητα, τα λεγόμενα «δημόσια πρόσωπα», είναι που κινδυνεύουν ιδιαιτέρως περιορισμού. Χωρίζονται σε πρόσωπα απόλυτης και σχετικής επικαιρότητας· στα πρώτα εμπίπτουν όσοι κατέχουν μια εξέχουσα θέση στον κοινωνικό βίο, ακούν μια σημαντική κοινωνική δραστηριότητα ή αναπτύσσουν δραστηριότητα που απασχολεί το γενικότερο ενδιαφέρον· στα δεύτερα εμπίπτουν πρόσωπα τα οποία λόγω εξαιρετικού και έκτακτου γεγονότος προκαλούν το εύλογο ενδιαφέρον του κοινού.

Σε κάθε περίπτωση το δικαιολογημένο συμφέρον θα συγκεκριμενοποιείται με μεταβλητές την ιδιότητα του προσώπου και την φύση της πληροφορίας. Ο περιορισμός της ιδιωτικότητας πρέπει να συνίσταται σε κάθε περίπτωση στο λιγότερο δυνατό και οτιδήποτε μη σχετικό προς το κρίσιμο γεγονός κρίνεται ανεπίτρεπτο δημοσιεύσεως. Γενικό κριτήριο για το αν ένα γεγονός πρέπει να γίνει αντικείμενο δημοσιογραφίας αποτελεί κατά γενική παραδοχή το εάν το γεγονός αυτό είναι ευλόγως πιθανό να επηρεάσει ζωτικά συμφέροντα των πολιτών.

Η έννοια της τιμής

Όταν προσβάλλεται η προσωπικότητα ενός λόγω απρεπούς δημοσιεύσεως ουσιαστικά και κατ’ εξοχήν η τιμή του είναι που θίγεται πρωτίστως. Η τιμή για να θιγεί απαιτείται η δημοσίευση μιας είδησης· αντίθετα ο ιδιωτικός βίος προσβάλλεται ήδη από την διενέργεια της δημοσιογραφικής έρευνας.

Η τιμή πάντως μπορεί να χωριστεί σε επί μέρους εκφάνσεις της. Υφίσταται η «εσωτερική τιμή», είναι η πραγματική αξία του ανθρώπου, υπάρχει ακόμα και αν δεν την γνωρίζει κανείς, και δεν μπορεί να προσβληθεί. Η «εξωτερική τιμή» όμως συνίσταται στην κοινωνική καταξίωση, αποδοχή, αναγνώριση και καλή φήμη, οπότε και βλάπτεται μέσω αρνητικών δημοσιεύσεων σχετικών με την ίδια. Τέλος, υπάρχει και η «περί τιμής συνείδηση του ατόμου», είναι τι πιστεύει κάποιος για τον εαυτό του, χωρίς ιδιαίτερο νομικό αντίκτυπο.

Κατά κύριο λόγο είναι πιο εύκολο να θεμελιωθεί προσβολή της τιμής για τα πρόσωπα σχετικής επικαιρότητας, αφού το δικαίωμα ενημερώσεως του κοινού εκεί είναι περιορισμένο. Έτσι αν συμμετέχων σε ριάλιτι κακολογεί κάποιο άλλο άτομο μπροστά στον φακό θίγει αυτόματα και την προσωπικότητα εκείνου.

Παράλειψη ευμενούς δραστηριότητας

Μπορεί να προσβληθεί η δημόσια εικόνα ενός ανθρώπου ακόμα και στην περίπτωση που τα ΜΜΕ παραλείψουν να κάνουν την όποια αναφορά σε μια θετική για την ολότητα συμβολή του ατόμου, εφόσον αφορά σε θέμα μείζονος και όχι απλώς συνήθους σημασίας. Παράλληλα εμπλέκεται και το δικαίωμα ενημερώσεως του κοινού που περιορίζεται όταν δεν αναδεικνύονται όλα τα αξιοσημείωτα γεγονότα.

Ομαδική προσβολή

Τα ΜΜΕ δύνανται να προσβάλλουν την τιμή ενός συνόλου ανθρώπων, μιας ομάδας, οπότε μπορεί να τεθεί και θέμα εγέρσεως προσβολής της ατομικής τιμής ενός ανθρώπου-μέλους της εν λόγω προσβληθείσης ομάδας.

Θεωρία και νομολογία το δέχονται αυτό μόνο αν πληρούνται ορισμένα κριτήρια. Συγκεκριμένα, το άτομα θα πρέπει αναμφισβήτητα να αποτελεί μέλος της ομάδας, η καταφρόνηση κατά της ομάδας θα πρέπει εύκολα να μπορεί να επιμερισθεί σε καταφρόνηση κατά των μελών αυτής και θα πρέπει να πρόκειται για έναν περιορισμένο σε αριθμό μελών κύκλο προσώπων με τον οποίο οφείλει το άτομο να έχει ένα επαρκές επίπεδο συνάφειας και όχι απλώς –μακρό- βιοτικό δεσμό.

Σάτιρα

Η σάτιρα στο πλαίσιο της ελευθερίας εκφράσεως προστατεύεται. Μάλιστα ανέκαθεν ο σαρκασμός δύναται να αποδειχθεί η πιο αποτελεσματική μέθοδος σχολιασμού γεγονότων. Αντικείμενο σάτιρας και σαρκασμού, λοιπόν, μπορεί να αποτελέσει ό,τι επιδέχεται κριτικής εμπίπτον στο κομμάτι της επιτρεπτής ενημέρωσης.

Απαγορεύεται η σάτιρα εκείνη που υπερβαίνει το όριο της απλής περιπαικτικής διάθεσης και γελοιοποιεί το πρόσωπο με το οποίο ασχολείται. Αυτό συμβαίνει κυρίως όταν το ενδιαφέρον της μετατοπίζεται από την ενέργεια ή την παράλειψη ενός προσώπου σε στοιχεία και χαρακτηριστικά του σώματός του ή σε πιθανές παθήσεις του.

Προσωπικά δεδομένα

Μέσω μιας δημοσιεύσεως μπορεί να προσβληθούν τα προσωπικά δεδομένα ενός ή και περισσοτέρων ανθρώπων όπως έγινε αντιληπτό. Αυτά διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, τα απλά και τα ευαίσθητα. Στα πρώτα υπάγονται το ονοματεπώνυμο, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση, το επάγγελμα, ο μισθός, οι καταναλωτικές συνήθειες, η κατοικία, το επίπεδο μόρφωσης και οι τραπεζικοί λογαριασμοί. Στα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα ανήκουν όλα όσα αφορούν θρησκείες, εθνικότητες, πολιτικές πεποιθήσεις, φιλοσοφικές απόψεις, το δικαίωμα του συνδικαλίζεσθαι, την υγεία, την ερωτική ζωή, το ποινικό μητρώο, την αίτηση για πολιτικό άσυλο, τα γενετικά δεδομένα και τη συμμετοχή σε ενώσεις προσώπων αν αυτές ασχολούνται με ευαίσθητα δεδομένα.

Η ανωτέρα διάκριση δεν είναι απλώς θεωρητική αλλά έχει την πρακτική σημασία του ότι για τη νόμιμη επεξεργασία των απλών προσωπικών δεδομένων αρκεί και η απλή συγκατάθεση του προσώπου στο οποίο αφορούν και γνωστοποίηση στην Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων σε αντίθεση με τη διαδικασία για επεξεργασία των ευαίσθητων που προϋποθέτει γραπτή συγκατάθεση του προσώπου και ειδική άδεια, εκτός ολίγων εξαιρέσεων, από την αρχή αυτή.

Κατ’ επέκταση για τη νόμιμη δημόσια χρήση ευαίσθητων δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα θα πρέπει να πρόκειται για γεγονός άκρως αναγκαίο για το δημόσιο συμφέρον, να σχετίζεται προφανώς με «δημόσια πρόσωπα», να εμπίπτει στην απλή άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και να μην καταπατά υπέρ το δέον την τιμή, την αξιοπρέπεια, την ιδιωτική ζωή και γενικά την προσωπικότητα του ατόμου.

Διαδίκτυο

Ό,τι ισχύει για τον Τύπο ισχύει mutatis mutandis και για τον ηλεκτρονικό Τύπο. Πάντως να αναφερθεί ότι ενώ η διάταξη 367ΠΚ αφορά την προσβολή της τιμής σε κάθε περίπτωση μέσω της κατάλληλης τελεολογικής διαστολής εφαρμόζεται για την προσβολή κάθε εκφάνσεως του δικαιώματος στην προσωπικότητα.

Συμπεράσματα

Η δημοσιογραφία και η ενημέρωση είναι όχι μόνο επιτρεπτές αλλά και επιβεβλημένες για την ικανοποίηση του δικαιώματος όλων στην πληροφόρηση. Αναπόφευκτα θα θιγεί η προσωπικότητα του εκάστοτε ανθρώπου που απασχολεί την επικαιρότητα, ωστόσο τα ΜΜΕ οφείλουν ακολουθώντας τις επιταγές της ελληνικής έννομης τάξης καθώς και τον ενδογενή τους κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας να περιορίζουν στο ελάχιστο δυνατό αυτήν την προσβολή. Μπορεί να βρεθεί και υπάρχει σε έκαστη περίπτωση το αντίστοιχο μέτρο· αυτό πρέπει εκτός από τα ΜΜΕ να ξέρουν όλοι να το διακρίνουν ώστε να ασκούν αυτόβουλα κριτική σε μια πιθανή παράνομη δημοσιογραφία.

Ο κ. Κυριάκος Αλέξιος Εφραίμ Γατουρτζίδης είναι προπτυχιακός φοιτητής Νομικής του Δ.Π.Θ.

Πηγές

1. Κωνσταντίνος Μ. Μπουτουνάς, «Οριοθέτηση της προσωπικότητας στην αντιπαράθεση της με τα ΜΜΕ-το πρόβλημα του παρανόμου».
2. Π.Παπανικολάου, «Ελευθερία της τέχνης και Δικαίωμα στην προσωπικότητα».
3. Κονταξής Α., «Τα ΜΜΕ και η προσβολή της προσωπικότητας».

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr