Μ. Διαθεσόπουλος-Δ. Μελίδης-Αλ. Γουλές: Τεχνητή νοημοσύνη, blockchain και smart contracts στις δημόσιες συμβάσεις

Η τεχνητή νοημοσύνη σε συνδυασμό με την ηλεκτρονική δικαιοσύνη μετασχηματίζουν διαπλαστικά τους τομείς του δικαίου. Το μέγεθος της αλληλεπίδρασης των τεχνολογικών εξελίξεων με το δίκαιο, είναι τόσο σημαντικό και ριζικό, που στην επόμενη δεκαετία θα δημιουργηθεί μια νέα πραγματικότητα, μεταβάλλοντας ακόμη και την υπόσταση των δικαιϊκών φαινομένων και θεσμών. Στον τομέα των Δημοσίων Συμβάσεων και των Δημοσίων Διαγωνισμών η χρήση συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης (e-procurement AI) δύναται επιφέρει κρίσιμες θετικές εξελίξεις ως προς την βελτίωση την διαδικασιών, την διαφάνεια και την «ανοικτότητα» των δεδομένων.

Η τεχνολογία blockchain, σε συνδυασμό με εργαλεία AI (artificial intelligence) και machine learning αλγορίθμων, μπορούν να μεταμορφώσουν τη διαδικασία ανάθεσης και εκτέλεσης δημοσίων συμβάσεων, προσφέροντας λειτουργίες TBS (tender bidding system) και ΤΜS (tender monitoring system).

Ι. Το Στάδιο της Ανάθεσης Δημοσίων Συμβάσεων: Tender Bidding System 

Στο πρώτο επίπεδο (TBS), η διαδικασία επιλογής αναδόχου διενεργείται με την τεχνική δημιουργίας ενός, ανά διαδικασία, αποκεντρωμένου πολυοργανωσιακού δικτύου μεταξύ αναθέτουσας αρχής και κατά περίπτωση συμμετεχόντων, βάσει προδιαμορφωμένων όρων ανάθεσης, που δεν επιδέχονται μεταβολή μετά από συγκεκριμένο σημείο πριν την υποβολή των προσφορών/αιτήσεων συμμετοχής ή σε κάθε περίπτωση, η μεταβολή τους απαιτεί ειδική έγκριση από αρμόδιο όργανο. Ο έλεγχος πληρότητας προσφορών και των εγγράφων τους λαμβάνει χώρα αυτοματοποιημένα, με βάση τα προδιαμορφωμένα ζητούμενα και προδιαμορφωμένες φόρμες (templates) και παραπομπές σε αυτές, που ελέγχονται άμεσα από το σύστημα, εντοπίζοντας ελλείψεις προς τυχόν έλεγχο από αρμόδιο όργανο. Οι προσφορές αποσφραγίζονται και κατατάσσονται επίσης αυτόματα με βάση το κριτήριο ανάθεσης της τιμής και το σύστημα προτείνει αποτέλεσμα της διαδικασίας στα αρμόδια όργανα της διαδικασίας.

Λειτουργίες AI μπορούν να ολοκληρωθούν στο σύστημα, για να προτείνουν αντικειμενική βαθμολογία, βάσει πάλι των εξαρχής προδιαμορφωμένων κριτηρίων και συντελεστών στάθμισης, όπου το κριτήριο ανάθεσης αφορά στάθμιση ποιότητας/τιμής. Άλλες λειτουργίες AI μπορούν να αξιολογήσουν το ευλόγως ή μη χαμηλό της προσφερόμενης τιμής ή την πιθανότητα συμπαιγνίας μεταξύ διαγωνιζομένων.

Η διαδικασία δεν αποξενώνεται από τον ανθρώπινο παράγοντα, ο οποίος εξακολουθεί να έχει τον ρόλο έγκρισης και αξιολόγησης του προταθέντος από το σύστημα αποτελέσματος, ούτε το σύστημα υποκαθιστά τα αρμόδια όργανα, αλλά τα υποβοηθά στο έργο τους. Όμως προφανώς, τα αρμόδια όργανα θα πρέπει να αιτιολογούν την απόκλιση τους από το προτεινόμενο αποτέλεσμα, μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο διαφθοράς, υποκειμενικότητας και σφάλματος και διασφαλίζοντας τη διαφάνεια της διαδικασίας και την αμφιμερή ελεγξιμότητά της, τόσο από τον ανθρώπινο, όσο και από τον υπολογιστικό παράγοντα. Τα οφέλη σε επίπεδο ταχύτητας, αλλά και μείωσης δημιουργούμενων διαφορών προς διοικητική και δικαστική επίλυση, είναι προφανή, μειώνοντας έτσι έμμεσα και τον δικαιοδοτικό φόρτο. Ο αποκεντρωμένος χαρακτήρας του συστήματος βασίζεται σε ομοιογενή κωδικό, που παράγει ανά διαδικασία, αλλά βάσει σταθερών καταρχήν κανόνων, εξατομικευμένο δίκτυο, που ενσωματώνει τους ειδικούς όρους της και τη διεπαφή μεταξύ των συγκεκριμένων διαγωνιζομένων και αναθέτουσας. Ούτως, ο κίνδυνος καθυστερήσεων και προβλημάτων ανά διακριτή διαδικασία, μειώνεται σε σχέση με τη χρήση κοινής πλατφόρμας για όλες τις διαδικασίες ανάθεσης δημοσίων συμβάσεων, τα τεχνικά προβλήματα της οποίας επιδρούν σε όλες τις δι’ αυτής διενεργούμενες διαδικασίες. Μειώνεται επίσης το κόστος και ο φόρτος  έναντι κοινής πλατφόρμας, λόγω της κατάργησης ανάγκης διατήρησης ενιαίου συστήματος αυθεντικοποίησης και χρονοσήμανσης, όπως και η οργανωσιακή ανάγκη διατήρησης μονάδας κεντρικού ελέγχου, παρακολούθησης και επίλυσης προβλημάτων και αποριών χρηστών.

1. II. Οι Νέες Τεχνολογικές Εφαρμογές στο πλαίσιο των νομικά προβλεπόμενων Τεχνικών, Εργαλείων και Διαδικασιών Ανάθεσης Δημοσίων Συμβάσεων

Οι παραπάνω τεχνολογικές λύσεις εξάλλου, δεν είναι ανταγωνιστικές της ενιαίας κεντρικής πλατφόρμας, όπως συνιστά στην Ελλάδα το ΕΣΗΔΗΣ-ΕΣΗΔΗΣ Έργων, αλλά μπορούν να συνδυαστούν με αυτό, ώστε να αυξήσουν την ασφάλεια και το αδιάλειπτο λειτουργίας του, μειώνοντας το κόστος και τον φόρτο συντήρησης και εποπτείας του. Στο πλαίσιο τέτοιου συνδυασμού, το ΕΣΗΔΗΣ θα μπορούσε να λειτουργεί ως «μπουκέτο εφαρμογών» προς ανά περίπτωση χρήση τους από τις αναθέτουσες. Σε αντίθεση όμως με την τρέχουσα λύση αποκλειστικά της ενιαίας πλατφόρμας, όπου οι αναθέτουσες απλώς παραμετροποιούν τη διαδικασία με βάση τον ήδη έτοιμο και μη προσβάσιμο σε αυτές, προγραμματισμό της πλατφόρμας, η συνδυαστική λύση ενιαίας πλατφόρμας και blockchain επιτρέπει η πρώτη να λειτουργεί ως ευχερούς χρήσης εργαλείο προγραμματισμού/παραμετροποίησης, που θα χρησιμοποιούν οι αναθέτουσες, για να καταρτίζουν το διακριτό αυτοματοποιημένο πρόγραμμα της κάθε διαδικασίας, επιτρέποντας την τεχνική και προγραμματιστική αυτονομία της τελευταίας από την πλατφόρμα.

Τέτοιες τεχνολογικές καινοτομίες μπορούν να αναδείξουν λειτουργικά ιδίως τα ηλεκτρονικά μέσα σύναψης συμβάσεων του Ν. 4412/2016, καθιστώντας τα κύριο νομικό-τεχνικό μέσο ανάθεσης δημοσίων συμβάσεων. Η διενέργεια των Δυναμικών Συστημάτων Αγορών (άρ. 33 και 270 Ν. 4412/2016) με βάση smart contract προγραμματισμό συνιστά δυνητικό πολλαπλασιαστή ασφάλειας, απλότητας και ευχέρειας χρήσης. Οι ηλεκτρονικοί πλειστηριασμοί (e-auctions, άρ. 34 και 271 Ν. 4412/2016) μπορούν να αυτοματοποιηθούν πλήρως μέσω blockchain τεχνολογίας, ενώ ο συνδυασμός του ηλεκτρονικού καταλόγου (άρ. 35 και 272 Ν. 4412/2016 με ένα TBS δύναται να οδηγήσει σε ταχύτατη και απόλυτα διαφανή ολοκλήρωση της διαδικασίας.

Επιπλέον, οι συγκεντρωτικές διαδικασίες σύναψης συμβάσεων μπορούν να ενισχυθούν ιδιαίτερα βάσει τέτοιων εργαλείων, αφού οι κεντρικές δραστηριότητες αγορών, αλλά και το στάδιο ιδίως των εκτελεστικών συμβάσεων εντός συμφωνιών-πλαισίων, να μπορούν να διαμορφωθούν για την ανάθεση, παραμετροποίηση περιεχομένου, αυτοματοποιημένη διαμόρφωση τιμήματος και συμβασιοποίηση, αλλά και για την εκτέλεσή τους, ως ένα σύνολο smart contracts βάσει εξαρχής προδιαμορφωμένου  blockchain, πολλώ δε μάλλον και με τη συνδυασμένη χρήση AI για τον άμεσο εντοπισμό και ταυτοποίηση επιμέρους αναγκών και μετακίνησή τους προς ανάθεση.

Όμως και στα πλαίσιο πιο συμβατικών, με βάση τα ως σήμερα δεδομένα, μορφών διαδικασιών, οι παραπάνω τεχνολογικές λύσεις δύνανται να έχουν κρίσιμη επίδραση. Ο έλεγχος πλήρωσης τεχνικών προδιαγραφών καθίσταται ευχερέστερος για το όργανο αξιολόγησης, αλλά και διαφανέστερος, όταν οι προδιαγραφές εκφραστούν με βάση προτυποποιημένα συστήματα αναφοράς (βλ. άρ. 54-56 και άρ. 282-284 Ν. 4412/2016), με εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης και ανάλυσης βαθέων δεδομένων (deep data analysis) να διακριβώνουν την ουσιαστική ισοδυναμία μεταξύ διαφορετικών προτύπων, την εναλλακτική πλήρωση απαιτήσεων απόδειξης επιδόσεων δια εκθέσεων δοκιμών και την επαληθευσιμότητα και σχετικότητα με τις ζητούμενες προδιαγραφές, των τεχνικών παραπομπών των προσφορών. Επίσης, εργαλεία τύπου chatbot (λύση ήδη σε πειραματική δοκιμή στο εξωτερικό) μπορούν να προσφέρουν υποστήριξη στους ενδιαφερόμενους προς συμμετοχή οικονομικούς φορείς, στο πλαίσιο αναζήτησης εκ μέρους τους δυνατότητας συμμετοχής, υποβοήθησης στη σύνταξη λυσιτελούς προσφοράς, επίλυσης αποριών και ερωτημάτων, ως και εντοπισμού ασαφειών στο κανονιστικό περιεχόμενο της διαδικασίας, προς τον σκοπό έγκαιρης και άμεσης ενημέρωσης της αναθέτουσας, ώστε να προβεί στις αναγκαίες διορθώσεις.

Στο πλαίσιο ελέγχου οικονομικών προσφορών (βλ.άρ. 88 και 313 Ν. 4412/2016, εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης με βάση τέτοια deep data analysis μπορούν πρώτον, να αντιπαραβάλουν δεδομένα από περισσότερες διαδικασίες κοινής περιόδου αναφοράς, να εντοπίσουν συγκρίσιμες απαιτήσεις και πηγές κόστους και να εξάγουν ενδείξεις σχετικά με το ασυνήθως χαμηλό ή αντίστροφα το μη συμφέρον των ελεγχόμενων προσφορών και δεύτερον, να αυτοματοποιήσουν την αναζήτηση στοιχείων κόστους προμήθειας υλικών και υπηρεσιών από την ευρύτερη αγορά, στο πλαίσιο της αξιολόγησης εξηγήσεων κόστους που παρέχουν οι οικονομικοί φορείς. Προφανώς, με τέτοια μέσα μπορεί να αυτοματοποιηθεί η διαδικασία ελέγχου κατώτατου εργατικού και ασφαλιστικού κόστους (ιδίως σε διαδικασίες που υπάγονται στο άρ. 68 Ν. 3863/2010, όπως και να εκτιμηθεί με λήψη υπόψη και οικονομικών δεικτών των διαγωνιζομένων, το εύλογο διοικητικό κόστος, τα γενικά διοικητικά τους έξοδα ή το εύλογο εργολαβικό όφελος.

Συστήματα αυτοματοποιημένης αξιολόγησης, δομημένα σε blockchain και βάσει προδιατυπωμένων αρχών, παραμέτρων και ζητουμένων προβιβασμού σε διαδοχικά επόμενη φάση, μπορούν να επαυξήσουν τη διαφάνεια και ίση μεταχείριση, ως και την εμπιστοσύνη των διαγωνιζομένων στην αντικειμενικότητα της διαδικασίας, στα πλαίσια ανταγωνιστικής διαδικασίας με διαπραγμάτευση και της διαπραγμάτευσης με προηγούμενη προκήρυξη ανταγωνισμού (βλ. αντίστοιχα, άρ 29 και 266 Ν. 4412/2016). Εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να ενισχύσουν τη διαδικασία προσδιορισμού τελικής λύσης, στο πλαίσιο ανταγωνιστικού διαλόγου (βλ. άρ. 30 και 267 Ν. 4412/2016), επιτρέποντας εις βάθος σύγκριση και εντοπισμό σημείων κοινότητας ή συγκριτικής υπεροχής-μειονεξίας μεταξύ των προτάσεων, όπως και την προσομοίωση πλήθους εναλλακτικών σεναρίων συνδυασμού διαφορετικών μερών από κάθε πρόταση, προκειμένου να καταλήξει στο τυχόν βέλτιστο συνδυαστικό μείγμα.

ΙΙΙ. Το Στάδιο της Εκτέλεσης: Tender Monitoring System 

Τα οφέλη τέτοιων καινοτομιών είναι ίσως ακόμα περισσότερα στο στάδιο εκτέλεσης, όπου υπεισέρχεται το TMS και το οποίο επιτρέπει τη σε πραγματικό χρόνο παρακολούθηση εκτέλεσης συμβατικών υποχρεώσεων αναδόχου, έγκρισης παραδόσεων/εργασιών του, υποβολής παραστατικών, έγκρισης, ενταλματοποίησης και πληρωμών. Κυρίως ωφελημένοι είναι και οι οικονομικοί φορείς, η πληρωμή των οποίων επιταχύνεται σημαντικά, ενώ διασφαλίζονται νομικά και μειώνεται ο οργανωσιακός και εργασιακός φόρτος και των αναθετουσών αρχών.

Το TMS δημιουργείται και λειτουργεί ομοίως αποκεντρωμένα ανά σύμβαση, βάσει ενός στηριζόμενου στο blockchain προγράμματος smart contract (αυτό-εκτελούμενο συμβόλαιο/ αυτοματοποιημένο πρωτόκολλο συναλλαγών), που ενσωματώνει στον κώδικα του τα ζητούμενα προς εκπλήρωση (checkpoints), τις παραμέτρους ελέγχου εκπλήρωσης και τις προϋποθέσεις αποδέσμευσης πληρωμής, αντιμετωπίζοντας τη δημόσια σύμβαση ως ένα σύνολο εκ των προτέρων γνωστών και ζητούμενων διαδοχικών και αλληλεξαρτούμενων εκατέρωθεν συναλλαγών μεταξύ αναδόχου και αναθέτουσας. Φυσικά και πάλι ο ανθρώπινος παράγοντας έχει τον κύριο ρόλο, ελέγχοντας την πραγματική και προσήκουσα παράδοση ή πρόοδο εργασιών και διενεργώντας ελέγχους, όμως σαφώς, στο TMS μπορεί να ενσωματώνονται, ιδίως, αν και όχι αποκλειστικά, στις συμβάσεις τεχνικού έργου, λειτουργίες PMS (project management system), που θα αυτοματοποιούν περαιτέρω και τον ίδιο τον έλεγχο προόδου του συμβατικού αντικειμένου ή θα δύνανται, κατά περίπτωση και περιορισμούς, να διενεργούν διεπαφή με πτυχές του ERP (enterprise resource planning/σύστημα ενδοεπιχειρησιακού σχεδιασμού) του αναδόχου για την ακόμα καλύτερη ελεγξιμότητα της εκτέλεσης και την επιτάχυνση έγκρισης πληρωμών.

ΙV. Οι Δημόσιες Συμβάσεις και η Επίλυση Διαφορών από την Ανάθεση και Εκτέλεσή τους ενώπιον μιας Νέας Εποχής

Μέσω τέτοιου είδους τεχνολογικών λύσεων, θα ολοκληρώνεται ένα σύστημα ελέγχου και διαφάνειας των ηλεκτρονικά αποτυπωμένων διαδικασιών, προς όφελος όλων των stakeholders, με άμεσο απότοκο τον εκδημοκρατισμό και τη διαφάνεια στη διαχείρισης δημοσίου χρήματος, τον αποτελεσματικότερο ανταγωνισμό, τη μείωση της διαφθοράς και του άμεσου και έμμεσου κόστους των δημόσιων συμβάσεων, αλλά και την επαύξηση της ταχύτητας και αποτελεσματικότητας του δημόσιου τομέα.

Ωφελημένο όμως είναι και το Κράτος Δικαίου. Τούτο, αφενός λόγω της αυξημένης εμπιστοσύνης των διαγωνιζομένων και των πολιτών στις διαδικασίες, αφετέρου λόγω της έμμεσης επιτάχυνσης στην επίλυση των σχετικών διαφορών (οι οποίες συχνά οδηγούν σε μείζονες καθυστερήσεις και επιβάρυνση της Διοικητικής Δικαιοσύνης). Η επιτάχυνση αυτή θα επέλθει τόσο λόγω δραστικής μείωσης του δυνητικού πεδίου και ύλης των διαφορών (ακριβώς, λόγω της διαφάνειας και του αδιάβλητου των παραπάνω τεχνολογικών εφαρμογών), όσο και λόγω, της λειτουργίας των παραπάνω λύσεων, όχι ως αποφαινόμενων συντελεστών, αλλά ως αξιόπιστων και εισηγητικού χαρακτήρα, εργαλείων προς χρήση και από τα όργανα της διοίκησης, αλλά και από τα δικαιοδοτικά όργανα που ελέγχουν τις πράξεις των τελευταίων.

Βάσει των ανωτέρω, καθίσταται προφανές ότι η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, του blockchain και του προγραμματισμού αυτοματοποιημένων συμβολαίων στον κλάδο των δημοσίων συμβάσεων,  θα επιφέρει μια ουσιαστική επανάσταση. Η τεχνική και θεσμική τους όμως, εγκόλπωση, προϋποθέτουν μια ολοκληρωμένη διεπιστημονική προσέγγιση, που θα έχει ως γνώμονα πρώτον, τη μεταμορφωτική επίδραση που τα παραπάνω εργαλεία θα έχουν επί των διαδικασιών που θα κληθούν, όχι μόνο να εξυπηρετήσουν, αλλά και να επανασχεδιάσουν και δεύτερον, τους κεντρικούς αξιακούς σκοπούς του ανταγωνισμού, της διαχείρισης δημοσίου χρήματος και της δικαιοσύνης σε ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος.

*των 

Μιχάλη Διαθεσόπουλου, Δικηγόρου, ΜΒΑ, LL.M, DLS (Cantab), Υπ. Διδ. Νομικής Σχολής Αθηνών, Προέδρου 3^ου Κλιμακίου Αρχής Εξέτασης Προδικαστικών Προσφυγών 

Δημήτρη Μελίδη, Δικηγόρου, ΜSc.AUEB, Υπ.Διδ. Νομικής Σχολής Αθηνών, Εταίρου Athens Legal Tech, Διδάσκοντος στο eJustice Program του Παντείου Πανεπιστημίου

Αλέξανδρου Γουλέ, Μηχανικού Πληροφορικής, ΜSc., Συνεργάτη Τεχνικής Βοήθειας SRSS/EC Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διδάσκοντος στο eJustice Program του Παντείου Πανεπιστημίου

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr