Μιχαλης Μήττας: Η βαθιά κρίση της ελληνικής Δικαιοσύνης και το όραμα που χρειαζόμαστε

Με την μεταρρύθμιση της Δικαιοσύνης πολλές κυβερνήσεις έχουν ασχοληθεί, χιλιάδες τροπολογίες έχουν προωθηθεί και ακόμα περισσότερη αρθρογραφία έχει γραφτεί. Δυστυχώς όλα μοιάζουν με “ασπιρίνες για τον καρκίνο”. Διότι η ελληνική Δικαιοσύνη, υποχωρώντας διαρκώς στις διεθνείς αξιολογήσεις (βάσει εκθέσεων από Επιτροπή ΕΕ και Συμβούλιο της Ευρώπης) πάσχει βαθύτατα. Από την κορυφή έως τα θεμέλια. Θεσμικά και τεχνικά. Σε ταχύτητα και, κυριότερα, σε ποιότητα. Πάσχει σε βαθμό που κανείς εύλογα αμφιβάλλει για το αν θεραπεύεται. 

Φυσικά δεν είναι μόνο οι καθυστερήσεις, για τις οποίες επιδεικνύεται μια μονομανία από την πολιτική ηγεσία διαχρονικά και διακομματικά. Εξάλλου, ό,τι προθεσμία δημοσίευσης απόφασης και αν προβλεφθεί από το νόμο δεν θα τηρηθεί. Και αυτό διότι το πρόβλημα είναι δομικό, όπως και πλήθος άλλων γνωστών, σε πολίτες και δικηγόρους, προβλημάτων. Είναι το ίδιο δομικό πρόβλημα που αναπαράγει μια, όχι άδικη, αίσθηση μόνιμης μεροληψίας, που φαίνεται διαρκώς να επιβεβαιώνεται σε όλες τις δικές “μείζονος” δημοσιότητας ή, έμμεσου έστω, πολιτικού ενδιαφέροντος (ναι, στις γνωστές ποινικές αναφέρομαι). Τις δίκες που παρέμειναν στην συλλογική μνήμη, ακριβώς διότι το αποτέλεσμα τους ήταν εντελώς αναπάντεχο σε σχέση με το σύνηθες, όμοιων ως προς το αντικείμενο, αλλά “κοινών”, δικών. Αυτά μάλιστα την στιγμή που η αυστηρότητα εξαντλείται σχεδόν πάντα στους πλέον αδύναμους. Αλλά και τις δίκες όπου η δικαστική κρίση μοιάζει εντελώς αποκομμένη από την κοινωνική πραγματικότητα (πχ οι πρόσφατες αποφάσεις για το εκπρόθεσμο ορισμένων εφέσεων).

Το δομικό λοιπόν πρόβλημα έγκειται κατά βάση στην απουσία επαρκών διαδικαστικών και θεσμικών εγγυήσεων. Δυστυχώς ο έλεγχος των δικαστών είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένος. Αλήθεια, πόσες φορές έχει καταλήξει οποιαδήποτε αναφορά, ακόμα και σοβαρή, σε κύρωση; Σε πόσα σημεία προβλέπουν οι ίδιες οι δικονομίες ότι η δικαστική απόφαση δεν απαιτείται να είναι αιτιολογημένη; Ποια είναι η πλέον συνηθισμένη συμπεριφορά δικαστών και δικαστικών υπαλλήλων σε δικηγόρους και πολίτες; Ασφαλώς, τα φαινόμενα αυτά είναι ακόμα πιο εκτεταμένα στα ανώτατα δικαστήρια, ο αριθμός των οποίων, ο αριθμός των μελών τους και, πλέον, οι εμφανείς δεσμοί τους με την πολιτική εξουσία (αλήθεια, πόσοι ακόμα ανώτατοι δικαστές θα αναλάβουν πολιτικά και πολιτειακά αξιώματα πριν καλά – καλά λήξει η θητεία τους;) δημιουργούν ένα ιδανικό πλαίσιο διαπλοκής, η οποία ασφαλώς δεν είναι δύσκολο να απλώσει τα δίχτυα της σε όλο το βάθος της δικαστικής ιεραρχίας. 

Έπειτα είναι η κοινωνική απαξίωση του θεσμού. Τα δομικά προβλήματα που περιγράφηκαν και η συνακόλουθη «ασυμμετρία» στις δικαστικές κρίσεις, θέτουν υπό αμφισβήτηση το δίκαιο αυτών γενικά. Αυτό, σε συνδυασμό με τα γνωστά πάγια θέματα, όπως οι δίκες “στο πόδι”, με το μάτι της έδρας στο ρολόι, οι αποφάσεις που αποφεύγουν την ουσία, κρυπτόμενες πίσω από τυπικότητες και δήθεν αοριστίες, οι αίθουσες που θυμίζουν λαϊκές αγορές, οι δημοσιεύσεις αποφάσεων που αργούν χρόνια, οι δικαστικές δαπάνες που ποτέ δεν επιδικάζονται, οι ποινικές δίκες, όπου, ιδίως στα πλημμελήματα, ακόμα και οι κατηγορούμενοι απαξιούν να εμφανιστούν, αλλά και η μόνιμη αδυναμία εκτέλεσης των αποφάσεων και η διαρκής υποβάθμιση των δικηγόρων έχουν συστηματικά καλλιεργήσει στον πληθυσμό την έλλειψη σεβασμού (μόλις το 50% των πολιτών δηλώνει ότι εμπιστεύεται τα δικαστήρια).

Η Δικαιοσύνη λοιπόν βρίσκεται σε βαθιά κρίση διαρκείας. Μια κρίση που θα οδηγήσει σε μη ανατρέψιμες κοινωνικές συνέπειες, αν δεν αντιμετωπιστεί άμεσα και ριζοσπαστικά:  

Πρώτιστα, οι θεσμικές εγγυήσεις. Τέτοια, συνταγματικής μάλιστα μορφής, είναι η, καθόλου πρωτοφανής ευρωπαϊκά, συμπερίληψη και μη δικαστών, όπως καθηγητών νομικής και εκπροσώπων των δικηγορικών συλλόγων, στα υπηρεσιακά και πειθαρχικά συμβούλια των δικαστών. Μια άλλη, όμοιας εμβέλειας, η επανεξέταση του αριθμού των ανώτατων δικαστηρίων και των μελών τους και, εφόσον πλέον αποκτούν αρμοδιότητες συγκεντρωτικού ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων (πιλοτικές δικές), την περιβολή τους με αντίστοιχες θεσμικές εγγυήσεις (πχ θέσπιση απαγόρευσης ανάληψης κυβερνητικής θέσης για ένα χρονικό διάστημα από την λήξη της θητείας). 

Έπειτα, η ισορροπία στο εσωτερικό. Η αποκατάσταση του κύρους του δικηγορικού επαγγέλματος, έναντι δικαστών, δικαστικών και δημοσίων, εν γένει, υπηρεσιών και πολιτών, ώστε να αποκτήσουν τον ρόλο του διαρκούς και καθημερινού ελεγκτή αυτών και την εικόνα του θεσμικού λειτουργού, αποτελεί επίσης «εσωτερική» εγγύηση. Αναγκαίος όρος είναι αφενός η διασφάλιση της παρουσίας δικηγόρων στις περισσότερες διαδικασίες, δικαστικές και μη (πχ συμβόλαια, καταστατικά εταιριών, διαδικασίες αλλοδαπών) με ουσιαστικό ρόλο εκπροσώπησης του πολίτη (άρα όχι τα γνωστά απαξιωτικά δωράκια που οδηγούν στην υπάλληλοποίηση δια της ανάληψης καθηκόντων δημοσίων υπαλλήλων), ακριβώς για τον διαρκή νομικό τους έλεγχο. Αφετέρου δε, η οικονομική βιωσιμότητα των γραφείων, ως αναγκαία προϋπόθεση θεσμικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να πραγματοποιηθεί μια ριζική αναδιανομή στο επάγγελμα, εσωτερική, με την εξασφάλιση ελάχιστων αμοιβών και λοιπών εργασιακών δικαιωμάτων σε όσους επιλέγουν να απασχοληθούν ως συνεργάτες, και εξωτερική, με την αναδιανομή της ύλης και την επέκταση της χρονοχρέωσης υπέρ των αυτοαπασχολούμενων. 

Και στο τέλος, ας πιάσουμε τους Κώδικες. Δικονομίες και όχι μόνο. Ας ομολογήσουμε ότι πολλές μεταρρυθμίσεις όχι μόνο απέτυχαν στους διακηρυγμένους στόχους τους, αλλά και επιδείνωσαν την κατάσταση. Η νέα τακτική, καταργώντας την προφορικότητα, όχι μόνο δεν επιτάχυνε την δική, αλλά την απαξίωσε και αφαίρεσε τα εχέγγυα της προφορικής (άρα και δημόσιας) διαδικασίας. Η υποχρεωτική διαμεσολάβηση, αύξησε το κόστος για τον πολίτη και άνοιξε μια ολόκληρη νομολογιακή και θεωρητική μάχη για δευτερεύοντα διαδικαστικά ζητήματα σε βάρος της ουσίας. Τα έξοδα πρόσβασης στην δική (παράβολα και ιδίως το δικαστικό ένσημο) αύξησαν το κόστος για τον πολίτη, συμπίεσαν τα έσοδα των δικηγόρων, αλλά δεν περιόρισαν την “δικομανία”. Οι αλλαγές στην αναγκαστική εκτέλεση διευκόλυναν τους πλειστηριασμούς ακινήτων από πιστωτικά ιδρύματα, αλλά το μεγαλύτερο ποσοστό των υπόλοιπων δικαστικών αποφάσεων παραμένει ανεκτέλεστο. Οι πάσης φύσης ψηφιακές πλατφόρμες ψηφιοποίησαν απλώς την γραφειοκρατία, χωρίς να την επιλύσουν, εξάλειψαν όμως ταυτόχρονα τα εχέγγυα της δια ζώσης συναλλαγής. Από την άλλη πολλές μεταρρυθμίσεις ποτέ δεν έγιναν. Η διοικητική δικαιοσύνη παραμένει με δύο παράλληλες δικονομίες. Τα πινάκια των ποινικών συνεχίζουν να υπερφορτώνονται με αδικήματα άνευ πραγματικής ποινικής απαξίας και καθαρά εισπρακτικού χαρακτήρα, ενώ στην μικροεγκληματικότητα (κλοπές κλπ) το διάχυτο αίσθημα της ατιμωρησίας θρέφεται, την στιγμή που η πολιτική ηγεσία λαϊκίζει αυξάνοντας τις ποινές σε κακουργήματα τηλεοπτικού ενδιαφέροντος και ο εισαγγελέας διατηρεί τον επαμφοτερίζοντα ρόλο του. Τα προνόμια του Δημοσίου ως διαδίκου, παραμένουν σε όλη τη νομοθεσία, ο χρονικός καταμερισμός των δικών, που έβαλε μια τάξη στα ακροατήρια, εξαφανίστηκε μαζί με τα μέτρα της πανδημίας και πολλά ακόμα…

Οι παθογένειες λοιπόν δείχνουν μόνες τους τις λύσεις σε όσους έχουν άμεση αντίληψη, δηλαδή εμάς, τους νομικούς. Λύσεις που είτε έγκεινται στην αναστροφή αποτυχημένων πειραματισμών, όπως αυτοί που ενδεικτικά ανέφερα, είτε σε καινοτόμες, ριζοσπαστικές λύσεις. Και οι λύσεις, δυστυχώς δεν γίνεται να τους συμπεριλάβουν όλους, ιδίως όσους διατηρούν ως και σήμερα προνόμια, θεσμικά και παραθεσμικά. Η ελληνική Δικαιοσύνη συνεπώς απαιτεί, προτού να είναι πολύ αργά, κάθαρση και ανοικοδόμηση από μηδενική βάση, προκειμένου να αντιστραφεί αυτή η διαρκής πορεία προς τα κάτω. Οι δε νέες βάσεις της να τεθούν από εμάς, τους λειτουργούς της που καθημερινά διαπιστώνουμε τις αποτυχίες της, χωρίς να είμαστε παραγωγική αιτία τους. Διότι χρέος μας είναι να υπερασπιζόμαστε το Δίκαιο, ιδίως όταν δεν το κάνουν οι θεσμοί.

*Μιχαήλ Β. Μήττας, Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Υπ. ΔΝ, Μέλος ΔΣ ΔΣΘ

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr