Νικόλαος Βασιλειάδης: Ορισμένες σκέψεις με αφορμή την απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Σαββαΐδου

Με τη συγκεκριμένη απόφασή το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έκρινε ότι παραβιάστηκε το τεκμήριο αθωότητας λόγω των δημοσίων δηλώσεων που πραγματοποίησε η κυβερνητική εκπρόσωπος της Ελλάδας μετά την απομάκρυνση της κα Σαββαϊδου από τη θέση της Γενικής Γραμματέως Δημοσίων Εσόδων, δηλώσεις που ενείχαν κρίση ως προς την ενοχή της και πρόβλεψη για την έκβαση της ποινικής διαδικασίας σε βάρος της, αν και ακόμα ήταν υπό διερεύνηση η συγκεκριμένη υπόθεση για την οποία και τελικώς η τελευταία απηλλάγη.

Ειδικότερα:

Το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παράγραφος 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), καθώς επίσης και στο άρθρο 48 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και υπακούει στην ανάγκη προστασίας του ατόμου που έχει απαλλαχθεί από τις κατηγορίες ή δεν έχει κριθεί ακόμα και του σεβασμού του, ώστε να μην αντιμετωπίζεται από τις δημόσιες αρχές και εξουσίες σαν να είναι πράγματι ένοχος για τις πράξεις για τις οποίες κατηγορήθηκε. Τούτο θα είχε ως συνέπεια να τίθεται σε κίνδυνο η φήμη και η υπόληψη του ατόμου. Το ίδιο δικαίωμα κατοχυρώνεται και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολίτικα Δικαιώματα, ενώ ρητά πλέον αναφέρεται ότι προστατεύεται και στο άρθρο 71 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Το τεκμήριο αθωότητας διαμορφώθηκε σταδιακά όχι μόνο ως δικονομική εγγύηση, αλλά ευρύτερα ως αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητας του κατηγορουμένου. Αυτή μάλιστα η διαπλαστική προσέγγισή του, όταν το ίδιο συνδέεται με την προστασία της τιμής και υπόληψης του κατηγορουμένου, επενεργεί καθοριστικά όχι μόνον στην υφιστάμενη ποινική δίκη, αλλά και στις μεταγενέστερες δίκες που στηρίζονται στα ίδια πραγματικά περιστατικά και γεγονότα, στο ίδιο βιοτικό συμβάν. Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, επισημαίνεται άλλωστε, ότι κάτω από αυτές τις περιστάσεις το άρθρο 6 παράγραφος 2 της ΕΣΔΑ μπορεί να υπερκαλύψει την προστασία που προβλέπεται στο άρθρο 8 της ίδιας σύμβασης (:Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής). Τέλος, υποχρέωση σεβασμού του τεκμηρίου αθωότητας δεν έχει μόνο η δικαστική εξουσία, αλλά και οι άλλες εξουσίες (νομοθετική – εκτελεστική). Έτσι, η προστασία του δεν αφορά μόνο τους δικαστές της υπόθεσης, αλλά επεκτείνεται και στους κρατικούς λειτουργούς και αξιωματούχους, οι οποίοι και οφείλουν να απέχουν από δηλώσεις που προδικάζουν το αποτέλεσμα μιας εκκρεμούσας δίκης (βλ. έτσι και υπόθεση Κώνστας κατά Ελλάδος, ΕΔΔΑ, 24.05.2011).

Στο πλαίσιο μάλιστα της ερμηνευτικής προσέγγισης της ΕΣΔΑ επισημαίνεται ότι, εφόσον δεν διαπιστώθηκε με αμετάκλητη απόφαση η ενοχή του κατηγορουμένου (πλέον) αυτός θεωρείται μη ένοχος και δημιουργείται μια κατάσταση όπου κανείς στο μέλλον δεν μπορεί να ισχυρίζεται ή να δηλώνει ότι αυτός που απαλλάχθηκε ή (ακόμη) αυτός που δεν κηρύχθηκε αμετακλήτως ένοχος, είναι ένοχος για τις πράξεις για τις οποίες απαλλάχθηκε. Τούτο δηλαδή καλύπτει κάθε περίπτωση μη διαπιστωμένης ενοχής. 

Στη συγκεκριμένη υπόθεση τέθηκε επιπροσθέτως το ζήτημα, εάν η προσφεύγουσα είχε στη διάθεσή της τη στιγμή της προσφυγής κάποιο ένδικο μέσο και εάν είχε εξαντλήσει την εγχώρια διαδικασία. Στον χώρο αυτό επισημαίνεται ότι μόλις το 2019 ενσωματώθηκαν στην ελληνική έννομη τάξη οι διατάξεις της Οδηγίας 2016/343/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 9ης Μαρτίου 2016. Με αυτή προβλέφθηκε στο πλαίσιο προστασίας του τεκμηρίου αθωότητας ότι ο ύποπτος ή ο κατηγορούμενος έχει δικαίωμα να ασκήσει αγωγή αποζημίωσης, προς αποκατάσταση της βλάβης την οποία υπέστη εξαιτίας της προσβολής του από δηλώσεις δημόσιων αρχών που έλαβαν χώρα σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας πριν την έκδοση της απόφασης σε πρώτο ή δεύτερο βαθμό, οι οποίες αναφέρονται κατά τρόπο άμεσο στην εκκρεμή ποινική διαδικασία και είτε παροτρύνουν το κοινό να πιστέψει στην ενοχή του είτε προβαίνουν σε εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών με την οποία προδικάζουν τη δικαστική κρίση της υπόθεσης. Όμως, τη χρονική στιγμή της προσφυγής, η κα Σαββαϊδου δεν είχε τη συγκεκριμένη παρεχόμενη έννομη προστασία. Παράλληλα, το ΕΔΔΑ διαπίστωσε ότι η αγωγή αποζημίωσης δεν ήταν ικανή να αποκαταστήσει πλήρως την προβαλλόμενη παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας. Ο κανόνας της εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων είναι συνυφασμένος με τη διαθεσιμότητά τους (availability) και την αποτελεσματικότητά τους (effectiveness), έννοιες που συχνά αλληλεπικαλύπτονται, καθώς η διαθεσιμότητα ενός ενδίκου μέσου εξαρτάται πολλές φορές από την αποτελεσματικότητα αυτού, αλλά και αντίστροφα. 

Υπό το πρίσμα του συνόλου των ανωτέρω μπορούμε να καταλήξουμε στο έξης συμπέρασμα: οι δηλώσεις των κρατικών αξιωματούχων που αναφέρονται σε υπό διερεύνηση υπόθεση, θα πρέπει να γίνονται με μέτρο, σύνεση και αυτοσυγκράτηση, ώστε να προστατεύεται το τεκμήριο της αθωότητας. Η σημασία της επιλογής των λέξεων από τους δημόσιους λειτουργούς στις δηλώσεις τους εμφανίζεται στο επίπεδο αυτό καταλυτική. Η κοινή γνώμη δεν θα πρέπει να παροτρύνεται να πιστέψει στην ενοχή του κατηγορουμένου, ούτε με τις δηλώσεις τους να προδικάζεται η δικαστική κρίση. Μόνον έτσι διασφαλίζεται πραγματικά η ακεραιότητα του συστήματος δικαιοσύνης και προστατεύεται η αξιοπρέπεια του υπόπτου και του κατηγορουμένου. Διότι, τέτοιες δηλώσεις θα μπορούσαν άμεσα ή έμμεσα να υπονομεύσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στο δικαστικό σύστημα. Δημόσιες δηλώσεις από πρόσωπα που ασκούν ευρύτερη επιρροή θα μπορούσαν ακόμα και να επηρεάσουν την ίδια την απονομή της δικαιοσύνης. Η δημιουργία περιρρέουσας ατμόσφαιρας και η ευκαιριακή πολιτική εκμετάλλευση μιας υπόθεσης πριν αυτή κριθεί δικαστικά, θα πρέπει να εμποδίζεται. Μόνο έτσι προστατεύονται οι θεμελιώδεις αρχές του κράτους δικαίου.

*Νικόλαος Δ. Βασιλειάδης, Διδάκτωρ Νομικής (Α.Π.Θ), Δικηγόρος

**τα ανωτέρω αποτελούν μέρος μελέτης που δημοσιεύεται στο Νομικό Περιοδικό «Ποινική Δικαιοσύνη»

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr