Σπυρίδων Γ. Χριστόφιλος: Η Ιδέα του δικαίου στον Πλάτωνα

Ο λόγος για τον οποίο αξίζει τόσο πολύ κανείς και ιδίως ένας νομικός να επιμείνει σε μία επίμοχθη διανοητική προσπάθεια για την κατανόηση της Ιδέας στον Πλάτωνα είναι ότι ο μέγας φιλόσοφος ήταν πεπεισμένος ότι η μέθεξη – κατά τον πλατωνικό όρο – της ανθρώπινης νοήσεως στην ιδέα του δικαίου είναι η μόνη οδός που μπορεί να καταστήσει δίκαιο τον άνθρωπο και την Πολιτεία του.

Ο Πλάτων προχώρησε ακόμα συστηματικότερα από τον δαιμόνιο διδάσκαλό του και θεμελίωσε μια νέα μεθοδολογική αρχή δικαίου- που υπερβαίνει την Σωκρατική έννοια- .Αποκάλυψε στον άνθρωπο την ιδέα. Σε ένα άρθρο δεν θα μπορούσαμε να αναμετρηθούμε με την ιδέα σε μια μεγάλου εύρους απόπειρα παρουσίασής της. Περιγραφικά θα πούμε μόνον πως αξιοποιώντας την λογοκρατία και τη σωκρατική έννοια ο Πλάτων διέκρινε κάτι επέκεινα. Όταν ο άνθρωπος διά του λογιστικού, της λογικής του, επικρατεί των ενστίκτων και των αισθημάτων, όταν το λογιστικό τιθασεύει το θυμοειδές και το επιθυμητικό, απελευθερώνεται από αυτά και αρχίζει και ‘θεωρεί’ στην ενάργεια της νόησης. Όταν ο άνθρωπος υπερβαίνει την αίσθηση και επίφαση των φαινομένων, συνειδητοποιεί ότι η πραγματική ουσία τους δεν αφορά και δεν εξαντλείται στη μορφή για κάθε φαινόμενο. Υπάρχει μια νοηματική αρχή που το επικαθορίζει και του προσδιορίζει τη μορφή. Αυτή η νοηματική αρχή, αυτός ο νόμος ο θεωρούμενος μόνον από τη λογική, αυτό το νόημα, αυτή η ιδέα ,είναι η πραγματική ουσία κάθε φαινομένου. Κάθε φαινόμενο υφίσταται ως έκφραση της ιδέας από την οποία απορρέει. Ένα άγαλμα, ένα φυσικό φαινόμενο, ή ένα τετράγωνο. Κάθε μορφοποιημένη ύλη μορφοποιείται διότι προϋπάρχει a priori η ιδέα της. Η ιδέα είναι η απόλυτη, άχρονη, ιδανική σύνθεση των νοητών στοιχείων που μορφοποιούν την ύλη σύμφωνα με το περιεχόμενό της[1]. Είναι ουσία , ενότητα και αρχή. Όσο τείνει η μορφή, όσο πλησιάζει προς την νοητή τελειότητα και ιδανικότητα της ιδέας τόσο τελειότερο είναι το φαινόμενο. Όσο περισσότερο τείνει το τρίγωνο ή το άγαλμα  στην ιδέα του τριγώνου, ή την ιδέα του σώματος που μορφοποιείται στο άγαλμα, δηλαδή στην ιδανική νοητή σύνθεση των στοιχείων, στην ουσία, στην ενότητα των στοιχείων που επικαθορίζουν τι είναι τρίγωνο ή ιδανικό σώμα  και που ως τέτοια ενυπάρχουν μόνο ως ιδέα τότε τείνει το τρίγωνο ή το άγαλμα να καταστούν τέλεια.[2] Είναι βέβαια ανέφικτη η ταύτιση της ύλης με την άυλη υπόσταση της ιδέας γι’ αυτό την τελειότητα, την ιδέα, μπορείς μόνο να την προσεγγίσεις. Αυτό όμως δεν είναι  μια μάταιη προσπάθεια αλλά ένα γιγαντιαίο βήμα. Είναι η προσπάθεια της κλασσικής τέχνης , της κλασσικής φιλοσοφίας και του κλασσικού δικαίου. Η ιδέα σύμφωνα με το περιεχόμενό της δίνει μορφή στην ύλη, τροπή στην πράξη, αλήθεια στη σκέψη και στην επιστήμη. Η ιδέα στον Πλάτωνα δεν είναι απλώς εργαλειακού τύπου μεθοδολογική αρχή του νού αλλά οντολογική ύπαρξη. Μάλιστα αφού ότι υπάρχει, υπάρχει επειδή προϋπάρχει η ιδέα του, η ιδέα είναι η μείζων οντολογική ύπαρξη, το όντος όν.

Έτσι ο Πλάτων θεμελίωσε ένα σταθερό αξιολογικό κριτήριο για την πραξεολογία. Την ιδέα του δικαίου. Φυσικό δίκαιο στον Πλάτωνα είναι η έμφυτη ικανότητα του λόγου στην μέθεξη της ιδέας του δικαίου. Μέθεξη είναι ο βαθμός συμμετοχής κάθε ύπαρξης νοητής ή υλικής προς την ιδανικότητα της νοητής οντότητας που εγκλείει όλα τα νοητά στοιχεία του φαινομένου. Η συμμετοχή στην ιδέα. Κατά αναλογία του πλατωνικού αυτού συλλογισμού δίκαιος νόμος ή δίκαιη πράξη είναι ο νόμος ή η πράξη που εκφράζουν την κρίση, την συμμετοχή της λογικής στα έλλογα στοιχεία της ιδέας του δικαίου. Συνεπώς, η ιδέα του δικαίου είναι ένα αξιολογικό κριτήριο με απέραντο εύρος που αποφαίνεται περί δικαίου ή αδίκου για κάθε κρίση. Είναι πολύ ευρύτερο από τον νόμο. Η ιδέα της δικαιοσύνης στον Πλάτωνα θα επιχειρήσουμε να αποδείξουμε ότι είναι ίσως η μόνη ατραπός που μπορεί να οδηγήσει στην δικαιοσύνη όχι μόνο υπό την νομική έννοια αλλά και στην κοινωνιολογική της διάσταση. Άλλωστε αείποτε και σήμερα, έστω και ασυναίσθητα ή υπόρρητα κάνουμε διαρκή χρήση του ανυπέρβλητου αυτού πλατωνικού αξιολογικού κριτηρίου για την κρίση περί δικαίου ή αδίκου σε κάθε έκφανση της κοινωνικής ζωής. Λέμε παραδείγματος χάριν. Ο καθηγητής με αδίκησε ή ο κριτής με αδίκησε. Ακόμα και για κρίσεις επί αισθητικής για τις οποίες λέγεται  πως δεν υπάρχει ένα αντικειμενικό αξιολογικό κριτήριο. Ακόμα και σε έναν διαγωνισμό ομορφιάς παραδείγματος χάριν λέμε ότι οι διαγωνιζόμενες αδικήθηκαν από την κρίση των κριτών και το εννοούμε! Δεν υπάρχει όμως ένα διϋποκειμενικό αξιολογικό κριτήριο ομορφιάς. Κάθε υποκείμενο έχει διαφορετική αντίληψη για την έκφραση του κάλλους στην μορφή και την όψη του σώματος, παρά ταύτα διατυπώνεται η κρίση περί αδικίας. Αδικία  όμως ως προς τι; Ως προς την ιδέα της ομορφιάς θα ‘λεγε ένας πλατωνιστής. Και πράγματι όταν κλείνεις τα μάτια για νοήσεις την ιδέα της ομορφιάς εμφανίζεται σαν σκιά που δεν είναι ευδιάκριτη και σκιαγραφεί μια  γυναικεία μορφή που αχνοφαίνεται. Δεν μπορώ όμως να την δω καθαρά. Πόσο με βασανίζει και γιατί δεν μπορώ να την δω καθαρά. Τι να είναι αυτή η εντύπωση του νού , αυτή η σκιά; . Η αντανάκλαση της ιδέας της ομορφιάς θα ‘λεγε και πάλι εκείνος ο πλατωνιστής!

Η μέθεξη στην ιδέα δεν είναι μια απλή υπόθεση. Αυτή η δυνατότητα προσέγγισης της ιδέας μέσω του νού προϋποθέτει έμφυτα προσόντα και χρονοβόρες προσπάθειες οι οποίες ενεργοποιούν την ανάμνηση. Ο καλλιεργημένος νούς μόνον δύναται κατά προσέγγιση να εκφράσει το περιεχόμενο της ιδέας.« Απαιτούνται έμφυτες δυνατότητες που δεν διαθέτουμε όλοι από τη φύση μας αλλά και προσπάθειες που από χαρακτήρα ή από παιδεία δεν είμεθα όλοι να καταβάλλουμε.» , λέει ο Πλάτων.[3]

Η κρίση της λογικής που μετέχει της ιδέας, η κρίση που διατυπώνει την εντύπωση του νού για τα νοητά στοιχεία της ιδέας, είναι η ορθή κρίση. Όσο προσεγγίζει περισσότερο το νόημα της ιδέας προσεγγίζει την τελειότητα. Η ιδέα είναι το στιβαρό αξιολογικό κριτήριο που θρυμματίζει κάθε σχετικότητα. Ο μέγας και ακατάβλητος αντίπαλος κάθε σοφιστείας. Η μέθεξη στην ιδέα οδηγεί στην αντικειμενική αλήθεια. Στην αλήθεια της επιστήμης. Η εκκίνηση της διάνοιας γίνεται από την εμπειρία, από την αίσθηση για να διανύσει τα στάδια του πλατωνικού έρωτα και να φθάσει στην ιδέα. Έτσι είπε κάποτε στον Σωκράτη η μάντισσα Διοτίμα.[4] Τούτο οδηγεί στον συγκερασμό, την σύζευξη, την αρμονία του αισθητού και του νοητού κόσμου.

Ας επιστρέψουμε όμως στην ιδέα του δικαίου. Η ιδέα του δικαίου επιφορτίζεται ακόμα περισσότερο ως δεοντολογική αρχή από τον Πλάτωνα καθώς αυτή προσεγγίζει και οδηγεί περισσότερο από κάθε άλλη ιδέα στην ύψιστη των ιδεών. Στο όντος όν, στην ιδέα του αγαθού.[5]Η μέθεξη του ανθρώπινου λόγου στη ιδέα της δικαιοσύνης που οδηγεί στην ιδέα του αγαθού είναι η αυτοτελής, η φυσική πηγή κάθε αγαθοεργίας. Αυτή η συμμετοχή θα καταστήσει τον άνθρωπο δίκαιο. Ακριβώς επειδή η ιδέα του δικαίου οδηγεί στην του αγαθού, η μέθεξη στην ιδέα αυτή ,η δικαιοσύνη, δεν είναι απλώς μια κρίση, μια επιστήμη ή μια τέχνη. Είναι αρετή! Μάλιστα η ύψιστη αρετή.Καθώς αν η αρετή δεν οδηγεί στο αγαθό παραμένει ατελέσφορη και κενή νοήματος. Έτσι οι αρετές της ανδρείας, της φρόνησης και της σοφίας αν δεν εναρμονίζονται, αν δεν οδηγούν προς την ιδέα του αγαθού από την δικαιοσύνη δεν είναι παρά μάταια και ατελή φρονήματα. Η δικαιοσύνη είναι επιφορτισμένη με αυτό το μέγιστο τελολογικό φορτίο. Να οδηγήσει τον άνθρωπο και την πολιτεία του στο αγαθό.

Η δικαιοσύνη στον Πλάτωνα είναι μια φυσική ικανότητα ,υπό την έννοια ότι η έμφυτη ικανότητα του, η λογική δύναται να μετέχει της ιδέας του δικαίου. Είναι εν δυνάμει ο άνθρωπος  ικανός της μέθεξης αυτής και λέμε εν δυνάμει γιατί όπως φυσική είναι η τάση του ανθρώπινου λόγου  προς τη δικαιοσύνη και την αγαθότητα φυσική είναι και η ροπή του λόγου και του ανθρώπου στην κακία και την αδικία. Εκείνο που θα στρέψει την ανθρώπινη φύση και συνακόλουθα την πολιτεία και την ιστορία στην δικαιοσύνη είναι η γνώση. Είναι η γνώση η προϋπόθεση της ευδοκίμησης και καρποφορίας της φυσικής ικανότητας του λόγου να μετέχει στην δικαιοσύνη και κατ’ αντιδιαστολή είναι η αμάθεια η αιτία της αδικίας στους ανθρώπους και τις πολιτείες . Αυτό σημαίνει κατά τη γνώμη μας «ουδείς εκών κακός»… Άρα η σημασία της διδαχής της αγωγής και της γνώσης ύψιστη. Δικαιοσύνη και στους ανθρώπους και στις πόλεις είναι η διακυβέρνηση από το λογιστικό και η υποταγή του θυμοειδούς και του επιθυμητικού σε αυτό. Σοφία είναι η ενέργεια που παρακινεί κι επιστατεί την κατάσταση αυτή. Αδικία είναι η διατάραξη δια της αμάθειας της σχέσης αυτής. Δικαιοσύνη στον άνθρωπο είναι η επικράτηση του  άριστου μέτρου όπου η λογοκρατία τιθασεύει τα ένστικτα και τις αισθήσεις. Αυτή η δικαιοσύνη, η αρμονία των μερών της ψυχής οδηγεί και στην αυτογνωσία κι επιφέρει το desideratum της φιλοσοφίας για τον άνθρωπο, την πολυπόθητη αυτή ευδαιμονία.

*  6 Πλάτωνος, Πολιτεία, 443-444

Ο Σπυρίδων Γ. Χριστόφιλος είναι Δικηγόρος, – LLM – y ΔΝ Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας του Δικαίου

[1]Πλάτων « Φαίδρος» 265 d.

[2]Βλ. Πλάτων « Φίληβος» 27 b.

[3]Βλ. Πλάτωνος «Πολιτεία» 432

[4]Βλ. Πλάτωνας « Συμπόσιο» , 211- 212.

[5]Βλ . Πλάτωνος πολιτεία 508e .

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr