Ζίνα Προδρόμου: “Δ” για τη Δημοκρατία – “Ε” για την Ευρωπαϊκή Ένωση – “Ζ” για τις επόμενες γενιές

Κάθε αγαθό διατρέχει τον κίνδυνο να θεωρηθεί ως δεδομένο για όσους γεννήθηκαν μετά την πρώτη κατάκτησή του. Το κεκτημένο μπορεί πολύ εύκολα να καταχωρισθεί ως απλά αέναα προ-υπάρχον. Το ίδιο ισχύει και για το υπέρτατο πολιτειακό αγαθό, αυτό της Δημοκρατίας. Οι γενιές μετά το 1974 είχαν την τύχη να γνωρίσουν μόνο ένα συνταγματικά κατοχυρωμένο πολίτευμα, το δημοκρατικό. Οι αγώνες, οι συνθήκες και οι περιστάσεις που οδήγησαν στην αποκατάσταση της συνταγματικής δημοκρατίας όπως και η πραγματικότητα που επικρατούσε πριν από αυτή αποτελούν για εμάς ιστορική διήγηση και μαρτυρία: μία άκρως δυστοπική περίοδος που ευτυχώς δεν βιώσαμε και μία ανεκτίμητη κληρονομιά που οι προηγούμενοι από εμάς πάλεψαν και φρόντισαν να μας εξασφαλίσουν.

Από το “Boysprayforme” το 1974, στο Ζάππειο το 1979 και την πλήρη ένταξη της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ το 1981

Επτά  χρόνια μετά την αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος, η Ελλάδα γίνεται πλήρες μέλος της τότε Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας («ΕΟΚ») την 1^η Ιανουαρίου 1981. Η Ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας είχε ξεκινήσει ήδη από το 1959 με την υπογραφή της Συμφωνίας Σύνδεσης Ελλάδας – ΕΟΚ. Ησυμφωνία αυτή «πάγωσε» κατά την περίοδο 1967-1974 και ενεργοποιήθηκε εκ νέου το 1974 με ξεκάθαρο στόχο την πλήρη ένταξη. Όντως, η ΕΟΚ, με το ισχυρό θεσμικό και κανονιστικό της πλαίσιο, πρόβαλλε ως ένας σημαντικός διεθνής εγγυητής κατάλληλος να βοηθήσει στην εδραίωση και περαιτέρω ενδυνάμωση του μόλις πρόσφατα αποκαταστημένου δημοκρατικού πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα. Εντούτοις, η πορεία προς την πλήρη ένταξη δεν υπήρξε γραμμική. Η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων αρχικά πρότεινε τον Ιανουάριο του 1976 τη θέσπιση προενταξιακής μεταβατικής περιόδου με στόχο την ευθυγράμμιση της Ελλάδας με μια σειρά οικονομικών κριτηρίων. Η πρόταση αυτή, όμως, στη συνέχεια απορρίφθηκε από τις κυβερνήσεις των 9 τότε Κρατών Μελών «ΚΜ» της ΕΟΚ χάρη στις ενέργειες του τότε Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή και τις ισχυρές προσωπικές του σχέσεις ιδίως με τον Γάλλο Πρόεδρο Ζισκάρ Ντ’ Εσταίν και τον Γερμανό Καγκελάριο Χέλμουτ Σμιντ. Ο Ευρωπαϊκός δρόμος έτσι άνοιξε. Οι διαπραγματεύσεις για την πλήρη ένταξη άρχισαν τον Ιούλιο του 1976 και ολοκληρώθηκαν τον Μάιο του 1979 με την ιστορική και πανηγυρική υπογραφή της Πράξης Προσχώρησης στο Ζάππειο.

Ευρωπαϊκή Ένωση («ΕΕ»): «Σχολή Δημοκρατίας» ή «Club Δημοκρατιών»;

H Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση («ΣΕΕ») αναφέρεται στα εισαγωγικά της άρθρα στην προσήλωση της ΕΕ στη δημοκρατία ενώ στη συνέχεια υπογραμμίζει στο άρθρο 2 πως η Ένωση «βασίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου, καθώς και του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων (…)». Με ποιο τρόπο όμως μπορεί η Ένωση να προάγει και να ενισχύσει στην πράξη τη διάδοση και προώθηση δημοκρατικών αρχών και θεσμών σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε να έχει αναχθεί48 χρόνια πριν σε έναν επιθυμητό εξωτερικό θεματοφύλακα της δημοκρατίας ικανό να θωρακίσει την πρόσφατη τότε λαϊκή δημοκρατική κατάκτηση; Σε θεωρητικό επίπεδο, η απάντηση βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο η ίδια η ΕΕ άρχισε να αντιλαμβάνεται και να προσδιορίζει την ύπαρξή της ουσιαστικά ως μία  «Σχολή Δημοκρατίας» όπως αυτό αποτυπώνεται στην Διακήρυξη για την Ευρωπαϊκή Ταυτότητα (1973)αλλά και την Αναφορά Tindemans (1976).

Ευρωπαϊκή Ένωση   και Δημοκρατία: Εντός, εκτός και επί τ’ αυτά 

Σε πρακτικό επίπεδο, μια ανάλυση των σχετικών διατάξεων αλλά και των επί μέρους πρωτοβουλιών της ΕΕ καταδεικνύει πως οι σχετικές δράσεις της μπορούν να χωριστούν γενικά σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με το αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής τους.

• Δημοκρατία και χώρες αιτούμενες ένταξη στην ΕΕ: Η ΕΕ ορίζει το σεβασμό των δημοκρατικών θεσμών («πολιτικό κριτήριο»)ως αναγκαίο προαπαιτούμενο της ένταξης στους κόλπους της κάθε νέου ΚΜ (άρθρο 49, ΣΕΕ).Το πολιτικό κριτήριο συνιστά, μάλιστα, τη βασική προϋπόθεση για την έναρξη των όποιων ενταξιακών διαπραγματεύσεων και συνεπώς η εξέτασή του προηγείται των υπόλοιπων σχετικών 2 κριτήριών της Κοπεγχάγης (οικονομικό κριτήριο και κοινοτικό κεκτημένο). Η Τσεχία, η Ουγγαρία και η Πολωνία αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα ΚΜ που αιτήθηκαν της ένταξής τους στην Ένωση ενόσω προωθούσαν σχετικές πολιτικές πλήρους εκδημοκρατισμού τους. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως για να ενθαρρύνει τέτοιες προσπάθειες, η ΕΕ υιοθέτησε ένα στοχευμένο πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας  («PHARE»πλέον «IPA»)σύμφωνα με το οποίο σχετικά κονδύλια διατίθενται σε υποψήφια αλλά και ενδιαφερόμενα ΚΜ ανάλογα με την πρόοδο που αυτά έχουν σημειώσει στη διαδικασία εκδημοκρατισμού των θεσμών και των δομών τους.

• Δημοκρατία και τρίτες χώρες: Αντίστοιχα όροι προϋποθέσεων («democraticconditionality»)  ενυπάρχουν και στις συμβάσεις μέσω των οποίων η ΕΕ παραχωρεί ανθρωπιστική ή/και αναπτυξιακή βοήθεια σε τρίτες χώρες συνδέοντας έτσι την παροχή κονδυλίων με τη θεμελίωση και ενδυνάμωση της δημοκρατίας στις χώρες αυτές. Επιπλέον, η νεότερη γενιά εμπορικών και επενδυτικών συμφωνιών της ΕΕ με τρίτες χώρες- εμπορικούς εταίρους εμπεριέχει όρους («democracyclause») σύμφωνα με τους οποίους οποιοδήποτε από τα συμβαλλόμενα μέλη δύναται να αναστείλει μονομερώς (μερικώς ή και πλήρως) ακόμη την εφαρμογή των εν λόγω συμφωνιών σε περίπτωση παραβίασης δημοκρατικών αρχών. Είναι λοιπόν πρόδηλο πως οι δημοκρατικές αξίες αποτελούν βασικό στοιχείο της εξωτερικής δράσης της ΕΕ (άρθρο 21, ΣΕΕ) και πως η ΕΕ χρησιμοποιεί έμπρακτα την ισχύ της ως  διεθνώς δρούσα  για τη διάδοση των δημοκρατικών αρχών σε διεθνές επίπεδο.

• Δημοκρατία και ΚΜ: Παράλληλα, η ΕΕ εστιάζει στην προάσπιση και διαφύλαξη των δημοκρατικών αρχών και θεσμών των ΚΜ της. Διαθέτει δε προς τούτο μια σειρά προληπτικών αλλά και αποτρεπτικών μέσων. Στους προληπτικούς μηχανισμούς συγκαταλέγονται, ενδεικτικά: (i) ο πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ για τη δικαιοσύνη; (ii) προγράμματα για τη στήριξη διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων με αντικείμενο την ενδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών και την προώθηση των δημοκρατικών αξιών ενσωματωμένα στον προϋπολογισμό της ΕΕ; και (iii) δημοσιεύσεις και εκθέσεις όπως το «Ευρωπαϊκό Εξάμηνο» με σχετικές συστάσεις ανά ΚΜ. Σε αποτρεπτικό επίπεδο, η ΕΕ βασίζεται, κυρίως,: (i) στο Άρθρο 7 της ΣΕΕ που προβλέπει την αναστολή ορισμένων δικαιωμάτων ΚΜ σε περίπτωση που διαπιστωθεί σαφής κίνδυνος σοβαρής παραβίασης από το εν λόγω ΚΜ των δημοκρατικών αξιών; (ii) στην επίσημη διαδικασία επί παραβάσει των κανόνων της ΕΕ («infringementproceedings») δυνάμει των άρθρων 258-260 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ («ΣΛΕΕ»); και (iii)στη μείωση ή και αναστολή διάθεσης κοινοτικών πόρων προς συγκεκριμένο ΚΜ δυνάμει του Κανονισμού 2020/2029 σε περίπτωση παραβίασης των δημοκρατικών αξιών όπως αυτές προστατεύονται στο Άρθρο 2 της ΣΕΕ.

Βέβαια, η θεωρητική και καταστατική προσήλωση της ΕΕ στη διαφύλαξη των δημοκρατικών αξιών εντός του κόλπου των ΚΜ της αλλά και ανά τον κόσμο δεν αμβλύνει ούτε ακυρώνει την ξεχωριστή και παράλληλη συζήτηση για τον τρόπο με τον οποίο η ίδια η ΕΕ λαμβάνει τις αποφάσεις της και για το πως μπορεί να αντιμετωπιστεί το σχετικό δημοκρατικό έλλειμα που πολύ συχνά αισθάνονται και εντοπίζουν οι πολίτες ανά την Ένωση. 

«Ζ» για τις επόμενες γενιές

Ίσως η ανάλυση αυτή να είναι πολύ τεχνική για ένα ζήτημα τόσο βαθιά ανθρώπινο και κοινωνικό όπως η δημοκρατική κατάκτηση. Όμως κάποιες φορές η εξειδικευμένη πληροφορία αναδεικνύει ισχυρές, γενικές αλήθειες. Το δημοκρατικό κεκτημένο δεν είναι δεδομένο. Όπως οι προκλήσεις τις οποίες αντιμετωπίζουν οι δημοκρατικές αξίες αλλάζουν και μετασχηματίζονται με τα χρόνια ,η προάσπιση και ενδυνάμωση των δημοκρατικών αξιών και θεσμών αποτελεί το νέο, κρίσιμο ζητούμενο σε διεθνές και Ευρωπαϊκό επίπεδο. Το Ευρωπαϊκό δίκαιο προσφέρει συγκεκριμένες σχετικές εγγυήσεις και η ΕΕ φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν αξιόπιστο θεματοφύλακα δημοκρατικότητας προς όφελος τόσο των ΚΜ της αλλά και της διεθνούς κοινότητας.

Ζίνα Προδρόμου, Δικηγόρος, Δ.Ν., Επισκέπτρια Καθηγήτρια Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Δικαίου, École Supérieurede Commerce-Παρίσι

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr