Δημήτρης Πατώκος: Η EUROVISION ως καθρέφτης μιας φοβικής Ευρώπης…

Η τελευταία μουσική «αναμέτρηση» των χωρών της Ευρώπης ολοκληρώθηκε προ ολίγων ημερών χαμένη μέσα σε ένα πέπλο πλήρους αδιαφορίας, όπως συμβαίνει άλλωστε τα τελευταία χρόνια. Περί της eurovision ο λόγος. Τίποτα δεν κατόρθωσε στοιχειωδώς να κεντρίσει την προσοχή μου, όση ώρα προσπάθησα να το παρακολουθήσω.

Γράφει ο Δημήτρης Πατώκος

Χειρότερο κι από τη θυμηδία που μου προκάλεσε το όλο σκηνικό ήταν η αφόρητη πλήξη κι αδιαφορία που ένιωσα το βράδυ εκείνο. Φανταχτερή διοργάνωση, χλιδάτα σκηνικά, εντυπωσιακά ντυσίματα, εκκεντρικές παρουσίες, δήθεν κοινωνικά μηνύματα, ένα ξαναζεσταμένο και άνοστο φαγητό που δεν αφορά πλέον κανένα. Και η μουσική; Το τραγούδι, πού βρίσκεται μέσα σε όλα αυτά; Αναρωτιέται, εύλογα, κανείς αν αυτό είναι το χαρακτηριστικό ποιοτικό δείγμα μουσικού πολιτισμού, που έχει να επιδείξει η σύγχρονη Ευρώπη… Μια σειρά από ανέμπνευστες και πανομοιότυπες μελωδίες διαδέχονται μονότονα η μία την άλλη, δίχως ψυχή, δίχως το χαρακτηριστικό εκείνο στίγμα της πολιτιστικής ιδιοπροσωπίας κάθε χώρας-μέλους της πολύπαθης αυτής κοινότητας.

Ποιο είναι το νόημα ενός τέτοιου «διαγωνισμού», αν τουλάχιστον κάθε χώρα δεν είναι σε θέση να επιδείξει κάτι από τη μουσική της κουλτούρα, ένα ξεχωριστό άκουσμα, ένα στίχο στη δική της γλώσσα που μαζί με τις υπόλοιπες συνθέτουν το συμπαγές ευρωπαϊκό οικοδόμημα; Γιατί να χάνεται μια τέτοια σπάνια ευκαιρία για την Ευρώπη να παράγει πολιτισμό μέσα από τη συνάντηση ή τη δημιουργική αναμέτρηση των μελών της, να αποδεικνύει περίτρανα πόσο ο σεβασμός στους εθνικούς πολιτισμούς της μπορεί να εδραιώσει μία υγιή και ουσιαστική αντίληψη διεθνισμού ή δημιουργικού κοσμοπολιτισμού; Αυτό που παρακολουθούμε στις οθόνες μας δεν είναι παρά η πεισματική αντίθεση απέναντι σε κάθε ποιοτική διαφοροποίηση, μία ισοπεδωτική νοοτροπία που εγκλωβίζει τη φιλόδοξη αυτή διοργάνωση στη λήθη και την απαξίωση.

Δυστυχώς, διάγουμε εποχή αποχρωματισμού και αποϊδεολογικοποίησης των πάντων, αποχαρακτηρισμού των εθνών με ακαλαίσθητες δημιουργίες, κλασικά υποπροϊόντα της γνωστής πια μουσικής βιομηχανίας. Τραγούδια χωρίς περιεχόμενο και αιχμές, εύπεπτα και λεία, διαλυμένα μέσα σε ένα κιτς γιουροβιζιονικό πολτό, την «ευρωμαρμελάδα», όπως εύστοχα την είχε αποκαλέσει ο Χρήστος Γιανναράς. Ίσως όλο αυτό να αντανακλά τη γενικευμένη περιδίνηση, στην οποία έχει περιέλθει η Ενωμένη Ευρώπη, κυρίως στη δεκαετία που πέρασε. Διεθνή γεγονότα και ανθρωπιστικά εγκλήματα συνταράζουν την ευρωπαϊκή και όχι μόνο κοινή γνώμη. Καμία πολιτιστική διοργάνωση που σέβεται τον εαυτό της δε δικαιούται να μένει ασυγκίνητη απέναντι σε αυτά, οπουδήποτε κι αν διεξάγεται! Οπουδήποτε! Σαφές το υπονοούμενο! Αλλιώς, θα παγιωθεί αμετάκλητα σε αυτό που ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται, ένα απλό πανηγυράκι, γράμμα κενό ουσίας και περιεχομένου.

Κι όμως, τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι. Τέτοιες μέρες, η σκέψη μου γυρίζει πολλά χρόνια πίσω, τότε που ο ευρωπαϊκός πολιτισμός μπορούσε αυτοδικαίως να αποκαλείται ακόμα πολιτισμός της αμφισβήτησης, τότε που μία μικρή χώρα, όπως η Ελλάδα, και λόγο μπορούσε να αρθρώσει και ισχυρή, διακριτή παρουσία να καταθέσει!

Βρισκόμαστε στα 1976. Διευθυντής του μυθικού Τρίτου Προγράμματος της ΕΡΤ είναι τότε ο Μάνος Χατζιδάκις. Βαθιά πολιτικοποιημένος και ουσιαστικά σκεπτόμενος. Καμία ένσταση επ’αυτού! Ο άνθρωπος που μας παρέδωσε στην καρδιά της επταετίας τον «Μεγάλο Ερωτικό», ένα από τα κορυφαία έργα της εγχώριας δισκογραφίας μας και μία μοναδική πράξη αντίστασης στην ηθική κατάπτωση και στην αισθητική διαστροφή της επταετίας. Έχουν περάσει μόλις δύο χρόνια από τα τραγικά γεγονότα της τουρκικής εισβολής στη βόρεια Κύπρο, μια πρωτοφανή θηριωδία με χιλιάδες αγνοούμενους, αρπαγές περιουσιών, καταπάτηση κάθε διεθνούς συνθήκης… απέναντι στη κατάφωρη παραβίαση κάθε έννοιας δικαίου και ηθικής, η απάθεια συμμάχων και γειτόνων αγγίζει τα όρια της πρόκλησης. Ο Χατζιδάκις βλέπει το διεθνές αυτό φεστιβάλ σαν μία πρώτης τάξεως ευκαιρία να στηλιτεύσει και να καταγγείλει το Έγκλημα μπροστά στη διεθνή κοινή γνώμη. Αφού το παιδεύει για καιρό, αναθέτει στη νεαρή τραγουδοποιό Μαρίζα Κωχ να γράψει ένα μοιρολόι για την κατοχή της Κύπρου.

Η Μαρίζα Κωχ δεν ήταν μια περίπτωση τυχαία. Σπουδαία, ανυπέρβλητη  φωνή, αλλά και δημιουργός με άποψη και όραμα για τη μουσική. Ξεκίνησε από το έντεχνο τραγούδι του Νίκου Χουλιαρά και του Μάνου Λοΐζου, για να ενταχθεί και εκείνη, λίγο μετά, στο άτυπο κίνημα των seventies «επιστροφή στις ρίζες», που αφορούσε μια δημιουργική διάθεση διασκευής ή «πειράγματος» της δημοτικής μας παράδοσης, ενάντια στην ευτέλεια και την ανυποληψία που το είχαν καταδικάσει οι απριλιανοί δικτάτορες, με τα αλήστου μνήμης τσάμικα και καλαματιανά τους. Εδώ, λοιπόν, θα συναντήσουμε τον Γιάννη Μαρκόπουλο με τα θρυλικά «Ριζίτικα» και την «Ιθαγένεια» με τον Νίκο Ξυλούρη, και σε πιο ροκ διαθέσεις τον Διονύση Σαββόπουλο με τον αριστουργηματικό «Μπάλλο» και το βαλκανικό έπος «Μαύρη Θάλασσα», το συγκρότημα του Νίκου Ζιώγαλα «Ανάκαρα» με το «Πού πας αφέντη μέρμηγκα», τον Θανάση Γκαϊφύλια με το «Ωτοστόπ» και φυσικά την Μαρίζα Κωχ με τον αξεπέραστο «Αραμπά», κάπου γύρω στα 1971: Μία full-drums προσέγγιση, από την πλευρά της Κωχ, των παραδοσιακών τραγουδιών με μία άκρως ψυχεδελική διασκευή και μία ενορχήστρωση τόσο ηλεκτρική για παραδοσιακά τραγούδια, που ακούγοντάς τα νομίζεις ότι θα πάθεις … ηλεκτροπληξία!

Η όλη χίπικη ατμόσφαιρα που αναδυόταν μέχρι και από το γαλάζιο εξώφυλλο του δίσκου, με τη παρέα στη φύση και εκείνο το ολίγον κρυφά χαραγμένο Ζ (ευθεία παραπομπή στο σύνθημα Ζει για τον Γρηγόρη Λαμπράκη) στην πόρτα και στο παράθυρο, μας κάνει αναντίρρητα να μιλάμε όχι απλά για έναν δίσκο αλλά για μία μικρή επανάσταση της δημιουργού. Η προσεκτική ακρόαση της ανατριχιαστικής «Λαφίνας» μαζί με το progressive «Τσαπ δηλαδή!» ίσως σας πείσει…

Το τηλεφώνημα, λοιπόν, του Χατζιδάκι στην Μαρίζα Κωχ είναι ολιγόλογο και σαφές: το τραγούδι – καταγγελία για τα δεινά της μαρτυρικής νήσου πρέπει να είναι έτοιμο και να υποβληθεί το επόμενο πρωί! Γυμνό και ευθύβολο! Με ένα λαούτο μόνο! Το τραγούδι, βασισμένο πάνω σε ένα ηπειρώτικο μοιρολόι, γράφτηκε μέσα σε μια νύχτα και μάλιστα κατά τη διάρκεια μιας τηλεφωνικής συνδιάλεξης, ανάμεσα σε εκείνη και τον στιχουργό Μάκη Φωτιάδη.

Μέσα σε λίγες ώρες ήταν έτοιμο το «Παναγιά μου, Παναγιά μου»… ένα λιτό και δωρικό μουσικό διαμάντι, αντάξιο του ήθους και του πολιτισμού μας… τις επόμενες μέρες γυρίστηκε ένα φιλμ, ένα είδος βιντεοκλίπ της εποχής, στην Πελοπόννησο και κυρίως στον Μυστρά, το οποίο προβλήθηκε στην εκπομπή «Μουσική βραδιά» του Γιώργου Παπαστεφάνου.

Στον τόπο αυτό όταν θα πάτε, όι-όι μάνα μ’ / σκηνές αν δείτε, αν δείτε στη σειρά / δεν θα ‘ναι καμπινγκ για τουρίστες, όι-όι μάνα μ’ / θα ‘ναι μονάχα, μονάχα προσφυγιά…

Ακόμα δεν μπορώ να λησμονήσω το ρίγος συγκίνησης που με διαπέρασε στο, χρόνια αργότερα για μένα, πρώτο άκουσμα του συγκλονιστικού αυτού στίχου… οι μνήμες, κατά τη μεταπολίτευση, ήταν ακόμα πολύ νωπές από το αιματηρό προδοτικό πραξικόπημα του δικτάτορα Ιωαννίδη, το καζάνι ακόμα έβραζε, η βουβή οργή του κόσμου ήταν παντού αισθητή, ο λαός ήταν πια εξασκημένος στα αλληγορικά μηνύματα… Η Ελλάδα θα έδινε για δεύτερη φορά το παρών στη eurovision, με ένα τραγούδι – δριμύ κατηγορώ στην ολιγωρία και την αβουλία της διεθνούς πολιτικής σκηνής!

Κι αν δείτε ερείπια γκρεμισμένα, όι όι, μάνα μου! / δε θα `ναι απ’ άλλες εποχές από ναπάλμ θα `ναι καμένα, όι όι, μάνα μου! / θα `ναι τα μύρια χαλάσματα του χτες…

Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα δε συμμετείχε στον διαγωνισμό το 1975, ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την πρώτη εμφάνιση της Τουρκίας στον θεσμό αυτό και την εισβολή της στην Κύπρο τον Ιούλιο του 1974.  Η eurovision, τον Απρίλιο του 1976, έλαβε χώρα στη Χάγη της Ολλανδίας. Το “Παναγιά Μου, Παναγιά Μου” ορίστηκε να ερμηνευθεί δέκατο σε σειρά εμφάνισης, στις δεκαοχτώ συμμετοχές εκείνης της βραδιάς.

Κι αν δείτε γη φρεσκοσκαμμένη, όι-όι μάνα μ’ / δεν θα ‘ναι κάμπος καρπερός Σταυροί θα είναι φυτεμένοι, όι-όι μάνα μ’ / που τους σαπίζει, σαπίζει ο καιρός

Με την πρώτη διεθνή μετάδοση του τραγουδιού, που λειτούργησε ως κατακραυγή ενάντια στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, ξέσπασαν οι μάλλον αναμενόμενες σφοδρότατες αντιδράσεις! Όταν έγινε αντιληπτό μέσα από τους μεταφρασμένους στίχους το ύφος και το περιεχόμενο του κομματιού, στη Χάγη οργανώθηκαν μεγάλες πορείες διαμαρτυρίας από τους Τούρκους μετανάστες που ζούσαν εκεί αλλά και στις γειτονικές χώρες, με επιτακτικό αίτημα να απαγορευθεί η συμμετοχή της Ελλάδας ή τουλάχιστον να αποσυρθεί το τραγούδι από τη διαδικασία και να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο. Καθώς πλησίαζε η μέρα διεξαγωγής του διαγωνισμού, οι διαμαρτυρίες εντάθηκαν, πιο συστηματικά και κάπως πιο απειλητικά! Το γεγονός αυτό τρόμαξε τους ολλανδούς διοργανωτές που ζήτησαν με τη σειρά τους από τη χώρα μας να αποχωρήσει «διακριτικά» από τη βραδιά καθώς, κατά τους ισχυρισμούς τους, κινδύνευε ακόμα και η σωματική ακεραιότητα της ερμηνεύτριάς μας. Οι ισχυρισμοί δεν ήταν αβάσιμοι. Οι σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας βρίσκονταν στο κόκκινο και δεν ήταν δυνατόν να αποκλειστεί καμία απρόβλεπτη εξέλιξη.

Παράλληλα, άρχισαν οι αλυσιδωτές αντιδράσεις και από τις υπόλοιπες χώρες, καθώς θεωρούσαν το τραγούδι πολιτικό και ακατάλληλο για την ατμόσφαιρα μιας τόσο «γιορτινής» βραδιάς (!). Την κατάσταση έσωσε η δυναμική παρέμβαση της Γαλλίας, που απείλησε ότι θα αποσύρει και εκείνη την υποψηφιότητά της, αν ενταθούν οι πιέσεις στην Ελλάδα κι έτσι την κράτησε στον διαγωνισμό. Αφού εξαντλήθηκαν όλα τα μέσα χωρίς αποτέλεσμα, οι υπόλοιποι συμμετέχοντες κατέληξαν σε μία κοινή, άτυπη «γραμμή», ότι δηλαδή, την αφήνουμε να τραγουδήσει, αλλά δεν την ψηφίζουμε.

Φήμες μάλλον ανεπιβεβαίωτες –σε μία πρόσφατη συνάντησή μας, σε μια εκδήλωση στο «Μεταίχμιο», η ίδια απέφυγε ευγενέστατα να το σχολιάσει- έκαναν λόγο για σύλληψη ενός Τούρκου, ελεύθερου σκοπευτή, μέλους των Γκρίζων Λύκων, που θα πυροβολούσε την Μαρίζα Κωχ, κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης του τραγουδιού. Ωστόσο, η αλήθεια είναι ότι τα αλλεπάλληλα απειλητικά τηλεφωνήματα ήταν αρκετά, ώστε να κάνουν τους υπευθύνους, ακόμα και τη μέρα του διαγωνισμού να παρακαλέσουν την Κωχ να κάνει πίσω, καθώς η ζωή της διέτρεχε άμεσο κίνδυνο. Εκείνη απτόητη! Τότε, λίγο πριν βγει στη σκηνή, την έβαλαν να υπογράψει επίσημο χαρτί, ότι συμμετέχει στον διαγωνισμό με δική της απόφαση και πως για ό,τι ενδεχομένως της συμβεί οι διοργανωτές δεν φέρουν καμία ευθύνη. Την υποχρέωσαν μάλιστα μέσα από το φόρεμά της να φορά γιλέκο αλεξίσφαιρο, δια παν ενδεχόμενο…

Τίποτα δεν μπορούσε να εμποδίσει την ελληνική αποστολή να αρθρώσει λόγο διαμαρτυρίας σε ολόκληρο τον κόσμο. Η πρωτιά ήταν το τελευταίο που τους ενδιέφερε εκείνη τη βραδιά. Κανείς δεν την περίμενε άλλωστε. Η Μαρίζα Κωχ βγήκε στη σκηνή αγέρωχη και πανέμορφη, ερμήνευσε αυτή την προσευχή με την κρυστάλλινη φωνή της κι έστειλε το ευλαβικό της δάκρυ της σε όλη την οικουμένη. Το έγχρωμο βίντεο-ντοκουμέντο από τη βραδιά εκείνη επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της ελληνικής συμμετοχής, η Τουρκία διέκοψε τη ζωντανή μετάδοση σε όλες τις ανατολικές χώρες, προβάλλοντας το εθνικιστικό άσμα «Μητέρα Γη» (Memleketim), που ακουγόταν κατά τη διάρκεια του Αττίλα. Για την αθέμιτη ενέργειά της αυτή τιμωρήθηκε με αποκλεισμό από τον διαγωνισμό, για τα επόμενα τρία χρόνια.

Το τραγούδι ήρθε δέκατο τρίτο,  στην τελική κατάταξη… Τι σημασία έχει άλλωστε; Πρόκειται για το πιο ουσιαστικό τραγούδι στη σειρά των ελληνικών αποστολών, η μόνη και αληθινή μας πρωτιά στον διαγωνισμό αυτό και η οποιαδήποτε απόπειρα σύγκρισης με τις μετέπειτα «διακρίσεις» μας συνιστά ασέβεια…

Κάθε τέτοιες μέρες, όποτε – τυχαία – παρακολουθώ αυτή τη eurovision, σκιά του αλλοτινού εαυτού της, η σκέψη μου τρέχει σε εκείνη την τόσο ξεχωριστή συμμετοχή μας. Με λόγο καίριο, με ήχο ελληνικό, με τραγούδι που νοηματοδοτεί τον θεσμό της ένωσης των χωρών που μοιράζονται ένα όραμα κοινό. Φεστιβάλ σαν αυτό της Γιουροβίζιον θα ήταν μια πολύτιμη ευκαιρία να δούμε τις όποιες διαφορές μας ως λόγο συνύπαρξης και όχι ως ανάγκη ισοπέδωσης. Η καλλιέργεια της παράδοσης, της ποίησης, του τραγουδιού, όλων των στοιχείων που συνέχουν συγχρονικά και διαχρονικά τον πολιτισμό ενός έθνους δεν αποτελεί ανάχωμα στον θεσμό της Ενωμένης Ευρώπης, αντίθετα συνιστά προϋπόθεση εδραίωσής του.

Η υπέρβαση των διαφορών μας και η συνάντησή μας στη μεγάλη ευρωπαϊκή οικογένεια, στο χώρο της τέχνης πρωτίστως δε σημαίνει κατάλυση κάθε αυθύπαρκτης ιστορικής συνείδησης κάθε πολιτισμού. Διότι, στην περίπτωση αυτή, η Ενωμένη Ευρώπη θα εξουθενωθεί από έλλειψη προοπτικής και ανάσας. Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον πολύπαθο διαγωνισμό ευρωπαϊκού τραγουδιού που, χρόνο με το χρόνο, ανακυκλώνει τον πιο μίζερο, φοβικό και εσωστρεφή εαυτό του…

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr