Χρήστος Βασματζίδης: Η γονική μέριμνα με το ν. 4800/2021 – Επισημάνσεις, δικονομικά ζητήματα

Με τον πρόσφατο Ν. 4800/2021 «Μεταρρυθμίσεις αναφορικά με τις σχέσεις γονέων και τέκνων, άλλα ζητήματα οικογενειακού δικαίου και λοιπές επείγουσες διατάξεις» (Α’ 81) αντικαταστάθηκαν -για πρώτη φορά από το 1983- οι σχετικές διατάξεις 13 άρθρων του Αστικού Κώδικα. Σκοπός του νέου νομοθετικού πλαισίου είναι η εξυπηρέτηση του βέλτιστου συμφέροντος του τέκνου δια της ενεργού παρουσίας και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του και την εκπλήρωση της ευθύνης τους έναντι αυτού. Η γονική μέριμνα αποτελεί όχι μόνο δικαίωμα αλλά και, πρωτίστως, καθήκον και λειτούργημα των γονέων για τη σωματική, πνευματική, ηθική και ψυχική ανάπτυξη των τέκνου και εν γένει για τη συνολική ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Υπό το πρίσμα αυτό πρέπει να ερμηνεύονται και να εφαρμόζονται οι επιμέρους διατάξεις. Πρωταρχική, αν όχι αποκλειστική, σημασία έχει η εξυπηρέτηση του βέλτιστου συμφέροντος του τέκνου, όπως άλλωστε επιτάσσει το άρθρο 21 παρ. 1 του Συντάγματος για την προστασία της παιδικής ηλικίας και οι διεθνείς συμβάσεις για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου που δεσμεύουν την Ελλάδα (βλ. ιδίως άρθρα 3 και 9 της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, άρθρο 24 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, ενώ το ίδιο γίνεται δεκτό και στο πλαίσιο του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ) και όχι οι προτεραιότητες, οι ανάγκες ή οι καλοπροαίρετες ή κακοπροαίρετες επιδιώξεις των γονέων. (Βλ. Αλέξανδρος Μαντζούτσος, Το Νέο Οικογενειακό Δίκαιο – Πρακτικά Σεμιναρίου & Συγκριτικός Πίνακας, Lawspot)

Η έναρξη ισχύος των νέων άρθρων του Αστικού Κώδικα άρχισε στις 16/9/2021. Οι νέες ρυθμίσεις  εφαρμόζονται και στις εκκρεμείς υποθέσεις επί των οποίων δεν έχει εκδοθεί αμετάκλητη δικαστική απόφαση, σύμφωνα με τη μεταβατική διάταξη του άρθρου 18 του ως άνω νόμου. 

Παρακάτω παρουσιάζονται οι καινούριες διατάξεις που αφορούν θέματα της γονικής μέριμνας.

Στο  άρθρο 1510 – «Γονική μέριμνα», ορίζεται  ότι «Η μέριμνα για το ανήλικο τέκνο είναι καθήκον και δικαίωμα των γονέων (γονική μέριμνα), οι οποίοι την ασκούν από κοινού και εξίσου. Η γονική μέριμνα περιλαμβάνει την επιμέλεια του προσώπου, τη διοίκηση της περιουσίας και την εκπροσώπηση του τέκνου σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη, που αφορούν το πρόσωπο ή την περιουσία του.»

Στο άρ.  1511 – «Άσκηση – ανάθεση γονικής μέριμνας κατά το συμφέρον του τέκνου», προβλέπονται τα εξής: « 1. Κάθε απόφαση των γονέων σχετικά με την άσκηση της γονικής μέριμνας πρέπει να αποβλέπει στο βέλτιστο συμφέρον του τέκνου. 2. Στο βέλτιστο συμφέρον του τέκνου, που εξυπηρετείται ιδίως από την ουσιαστική συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή και φροντίδα του, καθώς επίσης και από την αποτροπή διάρρηξης των σχέσεών του με καθένα από αυτούς, πρέπει να αποβλέπει και η απόφαση του δικαστηρίου, όταν αποφασίζει σχετικά με την ανάθεση της γονικής μέριμνας ή με τον τρόπο άσκησής της. Η απόφαση του δικαστηρίου συνεκτιμά παραμέτρους όπως την ικανότητα και πρόθεση καθενός εκ των γονέων να σεβαστεί τα δικαιώματα του άλλου, τη συμπεριφορά κάθε γονέα κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα και τη συμμόρφωσή του με τις νόμιμες υποχρεώσεις του, δικαστικές αποφάσεις, εισαγγελικές διατάξεις και προηγούμενες συμφωνίες που είχε συνάψει με τον άλλο γονέα και αφορούν το τέκνο. 3. Η απόφαση του δικαστηρίου πρέπει επίσης να σέβεται την ισότητα μεταξύ των γονέων και να μην κάνει διακρίσεις εξαιτίας ιδίως του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της φυλής, της γλώσσας, της θρησκείας, των πολιτικών ή όποιων άλλων πεποιθήσεων, της ιθαγένειας, της εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης ή της περιουσίας. 4. Ανάλογα με την ωριμότητα του τέκνου πρέπει να ζητείται και να συνεκτιμάται η γνώμη του, πριν από κάθε απόφαση σχετική με τη γονική μέριμνα και τα συμφέροντά του.»

Το άρθρο 1512 – «Σε περίπτωση διαφωνίας», ορίζει ότι «Κατά την άσκηση της γονικής μέριμνας οι γονείς καταβάλλουν προσπάθεια για την εξεύρεση κοινά αποδεκτών λύσεων. Αν διαφωνούν, αποφασίζει το δικαστήριο.»

Σημαντικό όμως είναι το άρθρο 1513 – «Διαζύγιο ή ακύρωση του γάμου – διάσταση των συζύγων», που αλλάζει εντελώς το καθεστώς της άσκησης της γονικής μέριμνας στις περιπτώσεις διαζυγίου ή διακοπής της συμβίωσης, καθώς δεν απαιτείται πλέον ρύθμιση από το δικαστήριο για την άσκηση της γονικής μέριμνας, αλλά : «Στις περιπτώσεις διαζυγίου ή ακύρωσης του γάμου ή λύσης ή ακύρωσης του συμφώνου συμβίωσης ή διακοπής της συμβίωσης των συζύγων ή των μερών του συμφώνου συμβίωσης και εφόσον ζουν και οι δύο γονείς, εξακολουθούν να ασκούν από κοινού και εξίσου τη γονική μέριμνα. Ο γονέας με τον οποίο διαμένει το τέκνο επιχειρεί τις πράξεις που προβλέπονται στο πρώτο εδάφιο του άρθρου 1516, κατόπιν προηγούμενης ενημέρωσης του άλλου γονέα.»

Τέλος το άρ. 1514, –  «Παρέκκλιση από την από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας», ορίζει ότι «1. Κατά παρέκκλιση του άρθρου 1513, οι γονείς μπορούν με έγγραφο βεβαίας χρονολογίας να ρυθμίζουν διαφορετικά την κατανομή της γονικής μέριμνας, ιδίως να αναθέτουν την άσκησή της στον έναν από αυτούς, και να καθορίζουν τον τόπο κατοικίας του τέκνου τους, τον γονέα με τον οποίο θα διαμένει, καθώς και τον τρόπο επικοινωνίας του με τον άλλο γονέα. Το ανωτέρω έγγραφο ισχύει τουλάχιστον για δύο (2) έτη και παρατείνεται αυτοδικαίως, εκτός αν κάποιος από τους δύο γονείς δηλώσει εγγράφως στον άλλο γονέα, πριν τη λήξη του συμφωνημένου χρόνου, ότι δεν επιθυμεί την παράτασή του. 2. Αν δεν είναι δυνατή η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, εξαιτίας διαφωνίας των γονέων και ιδίως αν ο ένας γονέας αδιαφορεί ή δεν συμπράττει σε αυτή ή δεν τηρεί την τυχόν υπάρχουσα συμφωνία για την άσκηση ή τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας ή αν η συμφωνία αυτή είναι αντίθετη προς το συμφέρον του τέκνου ή αν η γονική μέριμνα ασκείται αντίθετα προς το συμφέρον του τέκνου, καθένας από τους γονείς προσφεύγει σε διαμεσολάβηση, εξαιρουμένων των περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας, όπως νόμος ορίζει. Αν διαφωνούν, αποφασίζει το δικαστήριο. 3. Το δικαστήριο μπορεί ανάλογα με την περίπτωση: να κατανείμει την άσκηση της γονικής μέριμνας μεταξύ των γονέων, να εξειδικεύσει τον τρόπο άσκησής της στα κατ’ ιδίαν θέματα ή να αναθέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας στον ένα γονέα ή σε τρίτο, β) να διατάξει πραγματογνωμοσύνη ή τη λήψη οποιουδήποτε άλλου πρόσφορου μέτρου, γ) να διατάξει διαμεσολάβηση ή την επανάληψη διακοπείσας διαμεσολάβησης, ορίζοντας συγχρόνως τον διαμεσολαβητή. Για τη λήψη της απόφασής του το δικαστήριο λαμβάνει υπόψη τους έως τότε δεσμούς του τέκνου με τους γονείς και τους αδελφούς του, καθώς και τις τυχόν συμφωνίες που έκαναν οι γονείς του τέκνου για την άσκηση της γονικής μέριμνας.»

Από το συνδυασμό των παραπάνω διατάξεων προκύπτουν τα εξής: 

Σύμφωνα με το  νέο άρθρο  1513 ΑΚ, όπως αντικαταστάθηκε από το άρθρο 7 του ν.  4800/2021, στην περίπτωση διαζυγίου (ή ακύρωσης του γάμου, λύσης ή ακύρωσης του συμφώνου συμβίωσης, διακοπής της συμβίωσης των συζύγων ή των μερών του συμφώνου συμβίωσης) οι δύο γονείς εξακολουθούν να ασκούν «από κοινού και εξίσου» τη γονική μέριμνα,  μέρος της οποίας σύμφωνα με το άρ. 1510 είναι και η επιμέλεια. Συνεπώς αυτή η κανονιστική διάταξη η οποία καταλαμβάνει και τις εκκρεμείς υποθέσεις σύμφωνα με το άρ. 18 του ν. 4800/2021, είναι η ισχύουσα εν προκειμένω και αντανακλά το πνεύμα του νομοθέτη που θέλει να δώσει βαρύτητα στην από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, μέρος της οποίας είναι και η επιμέλεια. Στην ως άνω διάταξη, όπως και στη διάταξη του εδ. α΄ του άρ. 1510 ΑΚ,  στο «από κοινού» προστέθηκε και ο όρος  «εξίσου». Σχετικά με την έννοια του «εξίσου» έχει αναπτυχθεί μία συζήτηση, καθώς έρχεται για πρώτη φορά να συμπληρώσει την ήδη ερμηνευθείσα από τη νομολογία φράση «από κοινού», που υπήρχε στα εν λόγω άρθρα πριν την τροποποίησή τους.  Το «εξίσου» σαν ποσοτικό επίρρημα, σημαίνει  σε ίσο, ίδιο βαθμό με τους άλλους, σε ίση ποσότητα, σε ίδιο ποσοστό. Ήταν απαραίτητη άραγε η πρόσθεση ενός ποσοτικού στοιχείου;  Σύμφωνα με την επιστημονική έκθεση της Βουλής, η οποία εκτείνεται στον πρωτοφανή αριθμό των 4.900 σελίδων, «οι αξιολογούμενες ρυθμίσεις αποσκοπούν στην ενεργή παρουσία και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του τέκνου, παρά τη μεσολάβηση της διάστασης, του διαζυγίου ή της ακύρωσης του γάμου. Για τον σκοπό αυτό, αφενός μεν εκκινούν από την τήρηση της αρχής της ισότητας των γονέων στις ευθύνες και τα δικαιώματα έναντι του τέκνου, αφετέρου δε, αποβλέπουν πρωτίστως στην εξυπηρέτηση του συμφέροντος του τέκνου. Η διάσταση, το διαζύγιο, η διακοπή της συμβίωσης ή η ακύρωση του γάμου των γονέων, δεν πρέπει να μεταβάλλουν τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας των ανηλίκων τέκνων, η οποία πρέπει να ασκείται από κοινού και από τους δύο γονείς, καθόσον βασικός σκοπός είναι η ψυχική υγεία του ανηλίκου τέκνου, η ομαλή ένταξή του στο  κοινωνικό περιβάλλον και η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του.». Και αλλού: «Με τις προτεινόμενες διατάξεις επιτυγχάνεται η ενεργή παρουσία και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του τέκνου και η εκπλήρωση της ευθύνης τους έναντι αυτού, παρά την μεσολάβηση της διάστασης, του διαζυγίου ή της ακύρωσης του γάμου, όπως άλλωστε επιτάσσουν η ψυχική υγεία του, η ομαλή ένταξή του στο οικογενειακό περιβάλλον και η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του.». Προφανώς η έννοια του «εξίσου», έχει να κάνει όχι μόνο με την ισότιμη συμβολή στην άσκηση της γονικής μέριμνας, αλλά και με την ποιότητα αυτής. Ο νομοθέτης δεν θέλησε ούτε να εξαρτήσει ούτε να ταυτίσει την άσκηση της γονικής μέριμνας με άλλου είδους καταστάσεις που αφορούν το τέκνο και τη σχέση του με τους γονείς όπως είναι η  διαμονή ή η επικοινωνία.  Από τις σύντομες παραπάνω επισημάνσεις της έκθεσης προκύπτει η  αναγκαιότητα  της άσκησης της γονικής μέριμνας και από τους δύο γονείς, επιδιορθώνοντας τη στρέβλωση που δέχθηκε νομολογιακά η ταύτιση αυτής με την επιμέλεια και η συνακόλουθη άσκησή της σχεδόν αποκλειστικά από τις μητέρες.  Δηλαδή το «εξίσου» υπερτονίζει την από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, αναδεικνύοντας τον πατρικό ρόλο, αναβαθμίζοντάς τη μάλιστα σε κανόνα. Η δε ρύθμιση ή η ανάθεση σε κάποιον από τους γονείς ή σε τρίτον, φαίνεται πλέον να  είναι η εξαίρεση. Προς αυτή την ερμηνευτική κατεύθυνση τείνει και η διάταξη του άρ. 1514 που στον τίτλο κάνει λόγο για «παρέκκλιση» από την από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας. Κομβικής σημασίας, όμως,  για την παραπάνω ερμηνευτική εκδοχή είναι και η νέα διάταξη του άρ.  1516, που πέρα από τις συνήθεις πράξεις επιμέλειας που έχει τη δυνατότητα να ασκεί μόνος του ο ένας γονέας, τροποποίησε το εδάφιο για την άσκηση των αξιώσεων διατροφής, του τέκνου που στρεφόταν κατά του γονέα που δεν είχε την επιμέλεια, ώστε πλέον κάθε γονέας να ασκεί τις αξιώσεις διατροφής του τέκνου κατά του άλλου γονέα, προφανώς έχοντας κατά νου ο νομοθέτης, την περίπτωση της από κοινού άσκησης της επιμέλειας, η οποία φυσικά επηρεάζει και την αξίωση διατροφής. Ακόμη και στο νέο άρθρο 1512 «Σε περίπτωση διαφωνίας», ο νομοθέτης προκρίνει την προσπάθεια των γονέων για την εξεύρεση κοινά αποδεκτών λύσεων στα ζητήματα της γονικής μέριμνας και μόνο σε περίπτωση διαφωνίας μπορούν να προσφύγουν  στο δικαστήριο.

Στο άρ. 1514,   ορίζονται μία σειρά από διαδικαστικές ενέργειες οι οποίες πρέπει να ακολουθηθούν, όταν οι γονείς δεν επιθυμούν ή διαφωνούν (άρθρο 1512) στην από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας. Ειδικότερα : α) οι γονείς μπορούν με έγγραφο βεβαίας χρονολογίας να ρυθμίζουν διαφορετικά την κατανομή της γονικής μέριμνας, ιδίως να αναθέτουν την άσκησή της στον έναν από αυτούς, και να καθορίζουν τον τόπο κατοικίας του τέκνου τους, τον γονέα με τον οποίο θα διαμένει, καθώς και τον τρόπο επικοινωνίας του με τον άλλο γονέα.

β) Αν δεν είναι δυνατή η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, εξαιτίας διαφωνίας των γονέων και ιδίως αν ο ένας γονέας αδιαφορεί ή δεν συμπράττει σε αυτή ή δεν τηρεί την τυχόν υπάρχουσα συμφωνία για την άσκηση ή τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας ή αν η συμφωνία αυτή είναι αντίθετη προς το συμφέρον του τέκνου ή αν η γονική μέριμνα ασκείται αντίθετα προς το συμφέρον του τέκνου, καθένας από τους γονείς προσφεύγει σε διαμεσολάβηση, εξαιρουμένων των περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας, όπως νόμος ορίζει.

γ) Αν διαφωνούν, αποφασίζει το δικαστήριο. Το δικαστήριο μπορεί ανάλογα με την περίπτωση: να κατανείμει την άσκηση της γονικής μέριμνας μεταξύ των γονέων, να εξειδικεύσει τον τρόπο άσκησής της στα κατ’ ιδίαν θέματα ή να αναθέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας στον ένα γονέα ή σε τρίτο, β) να διατάξει πραγματογνωμοσύνη ή τη λήψη οποιουδήποτε άλλου πρόσφορου μέτρου, γ) να διατάξει διαμεσολάβηση ή την επανάληψη διακοπείσας διαμεσολάβησης, ορίζοντας συγχρόνως τον διαμεσολαβητή. Για τη λήψη της απόφασής του το δικαστήριο λαμβάνει υπόψη τους έως τότε δεσμούς του τέκνου με τους γονείς και τους αδελφούς του, καθώς και τις τυχόν συμφωνίες που έκαναν οι γονείς του τέκνου για την άσκηση της γονικής μέριμνας.»

Βασικό κριτήριο για την ανάθεση της γονικής μέριμνας είναι το βέλτιστο συμφέρον του τέκνου, σύμφωνα με την ειδικότερη διάταξη του άρ. 1511 παρ. 2. Η απόφαση που θα λάβει το δικαστήριο μετά την αποτυχία της διαμεσολαβητικής προσπάθειας, σχετικά με την ανάθεση της γονικής μέριμνας ή τον τρόπο άσκησής της,  πρέπει να αποβλέπει στο βέλτιστο συμφέρον του τέκνου «που εξυπηρετείται ιδίως από την ουσιαστική συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή και φροντίδα του, καθώς επίσης και από την αποτροπή διάρρηξης των σχέσεών του με καθένα από αυτούς».

Ειδικά σε αυτή τη διάταξη,  ο νομοθέτης ρητά δίνει  την κατεύθυνση στον δικαστή ο οποίος θα κληθεί να λάβει απόφαση γονικής μέριμνας: το βέλτιστο συμφέρον του τέκνου επιβάλλει την ουσιαστική συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή και φροντίδα του και στην αποφυγή διάρρηξης των σχέσεών του με καθένα απ’ αυτούς.

Το δικαστήριο οφείλει να  συνεκτιμά παραμέτρους όπως α) την ικανότητα και πρόθεση καθενός εκ των γονέων να σεβαστεί τα δικαιώματα του άλλου, β) τη συμπεριφορά κάθε γονέα κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα και τη συμμόρφωσή του με τις νόμιμες υποχρεώσεις του, δικαστικές αποφάσεις, εισαγγελικές διατάξεις και προηγούμενες συμφωνίες που είχε συνάψει με τον άλλο γονέα και αφορούν το τέκνο.

Δικονομικά θεωρώ ότι οι αγωγές που έχουν ως περιεχόμενο αιτήματα ανάθεσης επιμέλειας και είναι εκκρεμείς κατά την ισχύ του ν. 4800/2021, σύμφωνα με το άρ. 18 του αυτού νόμου, δεν μπορούν να θεωρηθούν παραδεκτές καθώς ελλείπουν τα διαδικαστικά στοιχεία του άρ. 1514 (διαμεσολάβηση), αλλά και τα ουσιαστικά στοιχεία της παρ. 2  του ίδιου άρθρου,  που αποτελούν κριτήρια για την ρύθμιση της γονικής μέριμνας. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε η πολύ πρόσφατη απόφαση με αρ. 63/2021 Μονομελούς Πρωτοδικείου Ζακύνθου, η οποία δικάζοντας κατά τη διαδικασία ασφαλιστικών μέτρων, έκρινε ότι ο νέος νόμος 4800/2021 ισχύει από 16.9.2021 και ότι κατά το άρθρο 18, εφαρμόζεται και επί εκκρεμών υποθέσεων για τις οποίες δεν έχει εκδοθεί οριστική απόφαση. Ωστόσο και με τις παραπάνω ρυθμίσεις του νόμου 4800/2021, παραμένει η δυνατότητα ρύθμισης των ζητημάτων γονικής μέριμνας και επιμέλειας σε περίπτωση κατεπείγοντος με τη διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων (αρθρ. 731 ΚΠολΔ περί προσωρινής ρύθμισης κατάστασης), χωρίς στην περίπτωση αυτή να απαιτείται να προηγηθεί διαμεσολάβηση κατά το άρθρο 1514 παρ. 2 ΑΚ, σύμφωνα με την ειδικότερη διάταξη της παρ. 4 του ν. 4640/2019, ρύθμιση που συνάδει με τον επείγοντα χαρακτήρα της ανάγκης λήψης των ασφαλιστικών μέτρων που δεν μπορεί να εναρμονιστεί με υποχρεωτικό προηγηθέν στάδιο διαμεσολάβησης.

*Ο Χρήστος Βασματζίδης είναι Δικηγόρος, Νομικός Σύμβουλος Δήμου Αλεξανδρούπολης

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr