Γιάννης Καϊντάσης: Η βιομηχανία της «ταμπέλας» και η επίδραση στην κοινωνία

Τα τελευταία χρόνια, στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, το αντικείμενο της ηλιθιότητας και της επίδρασής της στην κοινωνία είναι ένα ενδιαφέρον θέμα, το οποίο έλκει περισσότερους θαυμαστές και τείνει να αποτελεί κοινό τόπο σε πολλές πλέον δημόσιες τοποθετήσεις. Ιδιαίτερα με την χρήση των κοινωνικών δικτύων, μπορεί εύκολα να διαπιστώσει ο καθένας, ότι η θεωρία του ηλιθίου, ως παράγοντα σε μια αλληλουχία που επιφέρει ένα αποτέλεσμα, τείνει πλέον να καθίσταται ως επικρατούσα στην αποδοχή του κοινού. Άραγε, όμως, τι μπορεί να χαρακτηριστεί ως ηλίθιος και τι ως ηλιθιότητα; Και πόσο αυτοί οι χαρακτηρισμοί απηχούν την κοινή γνώμη και ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, ως παράγοντες κοινωνικών αποτελεσμάτων;

Οι άξονες της διάκρισης

Σύμφωνα με την κοινή γραμμή των περισσοτέρων άρθρων και βιβλίων σχετικά με την κατάταξη ενός ανθρώπου στην κατηγορία του ηλιθίου, που σε μεγάλο βαθμό βασίζονται στην άποψη του ιταλού καθηγητή Cipolla και την θεωρία αυτού, γίνονται οι εξής επιμέρους χαρακτηρισμοί:

Τίθενται δυο κάθετοι μεταξύ τους άξονες επί των οποίων δημιουργούνται τέσσερα τεταρτιμόρια.

Ο πρώτος άξονας στην μια του άκρη αφορά την κοινωνική ζημία και στην άλλη άκρη το κοινωνικό συμφέρον και περιγράφει ένα μέτρο που ορίζει κατά πόσο μια πράξη μπορεί να είναι ζημιογόνα για μια κοινωνία μέχρι να είναι χρήσιμη και επωφελής. Ο δεύτερος άξονας ο οποίος είναι κάθετος στον άλλο και διέρχεται από το μεσαίο σημείο του, στην μια άκρη του (την κατώτερη) αφορά την έλλειψη προσωπικού συμφέροντος και στην άλλη άκρη το προσωπικό συμφέρον και περιγράφει ένα μέτρο που ορίζει κατά πόσο μια πράξη μπορεί να είναι ζημιογόνα για αυτόν που την κάνει μέχρι να είναι χρήσιμη και επωφελής για τον ίδιο. Οι θεωρητικοί λοιπόν στα τέσσερα αυτά τμήμα που δημιουργούνται από τις δυο κάθετες τοποθετούν τους εξής χαρακτήρες: Σε αυτόν όπου το προσωπικό συμφέρον είναι στα ύψη, σε συνδυασμό με το κοινωνικό καλό, εντάσσονται οι ευφυείς, εκείνοι που δρουν σε μια κοινωνία και με τις πράξεις τους προσπαθούν να κερδίσουν, πιστεύοντας ότι προσφέρουν και στο κοινωνικό σύνολο. Σε αυτόν όπου το προσωπικό συμφέρον είναι στο ναδίρ, σε συνδυασμό με το κοινωνικό καλό, εντάσσονται οι φουκαράδες, εκείνοι που ωφελούν τους άλλους, χωρίς οι ίδιοι να έχουν κάποιο κέρδος ή όφελος, ή ακόμη μπορεί να έχουν και ζημίες. Σε αυτόν όπου το προσωπικό συμφέρον είναι στα ύψη, σε συνδυασμό με την κοινωνική ζημία, εντάσσονται οι εγκληματίες, εκείνοι που ωφελούν τους εαυτούς τους, δημιουργώντας ζημία στους άλλους. Σε αυτόν όπου το προσωπικό συμφέρον είναι στο ναδίρ σε συνδυασμό με την κοινωνική ζημία, εντάσσονται οι ηλίθιοι, εκείνοι που πράττουν χωρίς να ωφελούν τους εαυτούς τους, αλλά και βλάπτοντας το κοινωνικό σύνολο.

Οι κατηγορίες των ανθρώπων

Ο Cipolla λοιπόν κατατάσσει τους ανθρώπους σε τέσσερις κατηγορίες: τους ευφυείς, τους φουκαράδες, τους εγκληματίες και τους ηλίθιους και τείνει να βασίσει την θεωρία του σε μια σειρά από ψευδοαξιώματα ότι οι ηλίθιοι έχουν την πλειοψηφία και ότι είναι οι πιο επικίνδυνοι. Είναι ίδιον του ανθρωπίνου εγκεφάλου να έλκεται από ταξινομήσεις και κατατάξεις, έτσι ώστε πιο εύκολα να μπορεί να αφομοιώνει και να δικαιολογεί συμπεριφορές και καταστάσεις. Όμως σε γενικές γραμμές σε κατηγορίες μπαίνουν οι πράξεις και οι συμπεριφορές και όχι οι άνθρωποι. Όταν ένας άνθρωπος ωφελεί τον εαυτό του και την κοινωνία του, δεν είναι ευφυής, αλλά έχει μια ευφυή συμπεριφορά. Η συμπεριφορά αυτή, αυτή να είναι αποτέλεσμα μιας παιδείας που έχει λάβει, ενός κανόνα που ακολουθεί ή ενός συμπεριφορικού μοτίβου που έχει αντιγράψει. Ο άνθρωπος δεν είναι ευφυής, , σύμφωνα με τους ορισμούς του cipolla και των θαυμαστών του, η συμπεριφορά του είναι ευφυής… Δεν γνωρίζω για ποιον λόγο, αλλά τα τελευταία χρόνια, υπάρχει η τάση της ταμπέλας και να ταυτίζεται ένας άνθρωπος με την συμπεριφορά που επιδεικνύει ή που εισπράττει ο παρατηρητής του. «Ηλίθιοι», «Τοξικοί», «Αρνητικά ενεργειακοί», «θετικοί», «έχοντες αύρα» κλπ, είναι μερικά από τα λίγα παραδείγματα χαρακτηρισμού ανθρώπων, από τον συνάνθρωπό τους. Όμως αυτά που περιγράφουν είναι τα αποτελέσματα πράξεων και ενεργειών και έχουν καμία απολύτως σχέση με την προσωπικότητα ενός ανθρώπου.

Άνθρωπος ή συμπεριφορά;

Όταν κάποιος αναφέρει ότι οι υπάλληλοι μιας υπηρεσίας είναι «ηλίθιοι», τότε είναι βέβαιο ότι δεν έχουν λάβει υπόψη τους αρκετούς σημαντικούς παράγοντες, κυρίως περιβαλλοντικούς: η υπηρεσία που εργάζονται, μπορεί να έχει λανθασμένες υποδομές, έλλειψη προγράμματος, υποστελέχωση, υποεκπαιδευόμενους υπαλλήλους, ή υπαλλήλους με άσχετες δεξιότητες. Ο κάθε υπάλληλος ευθύνεται άραγε για την δυσλειτουργία της θέσης εργασίας του;

Η έννοια του συμφέροντος

Μετά η έννοια του συμφέροντος, ατομικού και κοινωνικού, είναι σε μεγάλο βαθμό υποκειμενικό και βασίζεται σε σωρεία προσλαμβανουσών που ο κάθε παρατηρητής έχει: ο φερόμενος ως ηλίθιος, μπορεί να υπηρετεί τα προσωπικά και κοινωνικά συμφέροντα, με άλλη οπτική από αυτήν που έχει, αυτός που τον χαρακτηρίζει ως ηλίθιο. Η έννοια του κοινωνικού συμφέροντος, σε κάθε περίπτωση είναι πολυσύνθετη: μέσα σε μια κοινωνία, υπάρχουν πολλές κατηγορίες συμφερόντων που αντικρούονται, που είναι αντίθετα ή που συντίθενται μέσα από την σύγκρουση. Στο κοινωνικό καλό είναι και τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης, είναι και της εργατικής. Ο «ηλίθιος» στην προκειμένη περίπτωση, ποια συμφέροντα δεν θα εξυπηρετήσει για να λάβει τον χαρακτηρισμό; Όσον αφορά το ατομικό συμφέρον… Αυτό κι αν είναι αμιγώς προσωπικό και υποκειμενικό. Αλλά και σε αυτήν την περίπτωση, πολλές φορές η έννοια του συμφέροντος, είναι ρευστή και ανατρεπτική. Στην τυχαιότητα της ανθρώπινης ζωής, αυτό που θεωρεί κάποιος ότι είναι συμφέρον, πολλές φορές είναι το αντίθετο, σε συνάρτηση με τις δυνατότητές του. Ο ηλίθιος, ο φουκαράς, ο εγκληματίας, ο ευφυής, δεν μπορούν ως ταμπέλες να ακολουθούν ανθρώπους, αλλά μπορούν να αφορούν μόνο και μόνο συγκεκριμένες συμπεριφορές, υπό την συγκεκριμένη οπτική του παρατηρητή τους και πάντοτε για ορισμένο χρονικό διάστημα. Οι ταμπέλες και οι χαρακτηρισμοί, δεν μπορούν να ακολουθούν μια σύνθετη και πολυδιάστατη προσωπικότητα, όπως είναι η ανθρώπινη.

Η βιομηχανία της ταμπέλας

Από την άλλη, αυτές οι θεωρίες, έχουν βρει απήχηση, καθώς μια σειρά από βιβλία και σεμινάρια και υπηρεσίες έχουν δημιουργήσει μια οικονομία, στην οποία έχουν επενδύσει οι άνθρωποι που θέλουν να αποφύγουν «τους ηλίθιους», « τους τοξικούς», «τους έχοντες αρνητική ενέργεια» και λοιπές ταμπέλες. Να σημειώσουμε ότι σε συνάρτηση με τους ηλιθίους, οι οποίοι σχετίζονται με τις ωφελιμιστικές τάσεις του ανθρώπου και κατά πόσο ένας άνθρωπος μπορεί να είναι χρήσιμος στον εαυτό του και το κοινωνικό σύνολο, η κατηγορία των «τοξικών» σχετίζεται με την συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων και τα προβλήματα που δημιουργούνται σε επίπεδο συναισθημάτων. Μπορεί ο αδελφός σας, η μητέρα σας, το παιδί σας, ο φίλος σας να σας ταράζουν συναισθηματικά, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι άνθρωποι τοξικοί και επικίνδυνοι. Στα ψευδοεπιστημονικά συγγράμματα, ούτε λίγο ούτε πολύ, οι ηλίθιοι και οι τοξικοί έχουν αποκτήσει τόσο μεγάλη σημασία, που σε λίγο θα πρέπει να δημιουργηθούν «στρατόπεδα συγκέντρωσης», προκειμένου να τοποθετηθούν έτσι ώστε να μην ταράσσεται η ηρεμία, όποιου ενοχλείται από αυτούς. Ηλίθια – Τοξική μπορεί να είναι μια επιμέρους συμπεριφορά τους, αλλά και αυτό μπορεί να διορθωθεί. Όχι με αφορισμούς, αλλά με αληθινό ενδιαφέρον και προσπάθεια. Την επόμενη φορά λοιπόν, όταν κάτι δεν μας πάει καλά, ας μην επαναλάβουμε τον αφορισμό «οι ηλίθιοι είναι αήττητοι» ή «ας αποφύγουμε τους τοξικούς ανθρώπους», γιατί η μόνη ηλίθια – τοξική συμπεριφορά θα είναι η δική μας. Αυτό σε συνάρτηση με το γεγονός ότι η επίκληση της ηλιθιότητας ή της τοξικότητας, είναι εφαλτήριο να μην προσπαθήσουμε να διορθώσουμε μια δύσκολη κατάσταση για εμάς, καταφεύγοντας σε αφορισμούς.

Γιάννης Καϊντάσης Δικηγόρος Άρτας, ΜΒΑ, MScc.Εγκληματολογία 

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr